---

این عناصر از دین، مخصوصاً متافیزک، بُعد الهی یا ماورایی دین را نادیده می­گیرد و آن  را در حدِّ احساس صرف تقلیل می­دهد. همچنین، او اعتقاد داشت که «اخلاق» نیز بخشی مجزا از دین می­باشد و تلاش می­کرد تا اخلاق را در بستری متفاوت از دین تفسیر و تعبیر نماید. البته، منظور «شلایرماخر» این نیست که دین هیچ­گونه رابطه ای با متفافیزیک و اخلاق ندارد؛ بلکه منظور وی این است که باید هر کدام از این عناصر را در چارچوب خود تشریح و درک نمود. (شلایرماخر ۱۹۹۶، ۱۹؛ لِین ۲۰۱۰، ۲۹۴)

احساس «وابستگی مطلق» قائم به خود و غیرقابل بیان است. همچنین، «شلایرماخر» اعتبار تجربۀ دینی یا احساس وابستگی مطلق را قائم به خود می­داند و نه تجربۀ عقلی یا معرفتی. به این معنی که این احساس وابسته به مفاهیم و باورهای ذهنی و عقلی نیست و مستقلِ از این مفاهیم، وجود دارد. به عقیدۀ «شلایرماخر»، نه شناخت و نه عمل، هیچ کدام نمی­توانند مبنایی برای دیانت یا تقوا باشند؛ به­ عبارت دیگر، صرف دانستن و شناخت اصول اعتقادات دینی یا الهیات، نمی­توان کسی را دین­دار یا پارسا نامید، بلکه ایمان قلبی به آن حقایق است که موجب پارسایی می­گردد. به­ علاوه، تنها عمل به دستورات دینی شخص را دین­دار نمی­سازد، بلکه نیت و انگیزه­های شخص است که معیار دین­داری و تقوا می­باشد. انگیزه­هایی که ناشی از خودآگاهی و احساسی درونی است که او آن را «احساس وابستگی مطلق» می­خواند. (شلایرماخر ۲۰۰۴، ۹- ۱۰)

این احساس شهودی یا به قول «شلایرماخر» «احساس وابستگی مطلق» قابل توضیح و تشریح نیست و همانطور که وی خاطر نشان می­سازد، احساسی شهودی است و نمی­توان آن را با مفاهیم ذهنی و عقلانی تشریح کرد. البته، باید به این نکته توجه نمود که به اعتقاد «شلایرماخر» و پیروانش، مفاهیمی در دین وجود دارند که می­توان آنها را به وسیلۀ عقل درک نمود و یا به شرح و توضیح آنها پرداخت. مانند برخی از صفات و ویژگی­های خداوند از قبیل: قدرت مطلق یا نیکویی الهی؛ بااین­حال، مفاهیمی نیز وجود دارند که نمی­توان آنها را به ­واسطۀ عقل درک نمود. (پترسون و دیگران ۱۳۸۹، ۴۱- ۴۳)

اما سوال اینجاست که چگونه می­توان مفاهیم دینی را از دل احساسات و عواطف صرف، بیرون کشید، بدون آنکه نسبت به آن تحلیلی عقلانی داشت؟ و یا چگونه می­توان درستی و نادرستی تجارب احساسی و عاطفی را مورد ارزیابی قرار داد؟ به بیان دیگر، نمی­توان احساسات و عواطف دینی را پیشامفهومی به­ حساب آورد و یا آنها را از مفاهیم و باورهای ذهنی و عقلانی تفکیک نمود. زیرا، احساسات و عواطف نمی­توانند به ­صورت مستقل وجود داشته باشند، بلکه وابسته به مفاهیم می­باشند. چون در غیر این صورت با احساسات و عواطف مبهم و گیج­کننده­ای روب­رو خواهیم بود که نمی­توانند هیچ­گونه شناختی از آنها به ­دست آورد. (اسماعیلی و جوادی ۱۳۹۴، ۲۲) بنابراین، به ­نظر می­رسد که رویکرد شلایرماخر به لحاظ فلسفی و حتی معیارهای شناخت عواطف احساسی، دارای نوعی تضاد می­باشد. «فویرباخ»، در نقد تجربه­ گرایی مذهبی، معتقد است که تجربۀ احساسی را نمی­توان به ­عنوان تجربه ه­ای الهی از خدا تعریف نمود. او معتقد است که انسان­ها خود خدایان و ادیان مختلف را به­ وجود آورده­اند؛ به بیانی دیگر، خدایان و ادیان همان آرزوها، نیازها و ترس­هایی است که بواسطۀ قدرت تخیل بشر شکل گرفته­اند. از این­رو، انسان می­تواند به اشتباه، احساسات خود را به­جای تجربه­ های الهی در نظر بگیرد و شیفته و مجذوب آن گردد. «فویرباخ»، تعریف «شلایرماخر» از خودآگاهی مذهبی را نه به­ عنوان خداآگاهی یا آگاهی از وجودی برتر، بلکه تنها بعنوان خودآگاهی یا آگاهی از احساسات خود، برمی­شمرد. (مک­گراث ۲۰۰۸، ۲۷۴- ۲۷۵) «مک­گراث» دراین­باره می­نویسد: «همانطور که “فویرباخ” تأکید می­کند، آنچه در این تجربه بشری به تجربه درمی­آید ممکن است نه خدا، بلکه خودِ ما باشیم. ممکن است ما صرفاً تجربیات خودمان را برون­افکنی کرده و به آنها جنبۀ عینی داده باشیم، و بعد نتیجه کار را “خدا” نامیده باشیم، غافل از آنکه آنچه خدایش می­پنداریم صرفاً تجربیات زاییدۀ طبیعت بشری خودمان است.» (مک­گراث ۲۰۰۸، ۲۷۵).

«آلستون» نیز در نقد تجربه­ گرایی حسی معتقد است که نمی­توان صحّت این­گونه از تجربیات حسی را تضمین نمود. او بیان می­کند که دریافت­های حسی ما ممکن است دستخوش توهم و خیال­پردازی­­مان گردد. به عنوان مثال، ممکن است کسی تصور کند که در دوردست اتومبیلی را مشاهده می­کند؛ بااین­حال، ممکن است گاوی را به اشتباه بصورت اتومبیل تصور کرده باشد. در واقع، گزارش­های ما از آنچه احساس می­کنیم، لزوماً نمی­تواند بر واقعیات استوار باشند. در مورد تجربۀ حسی «شلایرماخر» نیز می­توان این را گفت که شاید تجربۀ مورد نظر او تنها توهمی از وجودی مطلق یا همان خدا باشد و نه بیش از آن. (استامپ و دیگران ۱۳۸۳، ۷۱)

همچنین، هنگامی که «شلایرماخر» در مورد تجربۀ احساسی صحبت می­کند، تنها به آنچه خود او تجربه کرده و یا لااقل در مورد آن می ­اندیشد، بحث می­کند. به بیانی دیگر، تجربۀ احساسی که مَدّ نظر «شلایرماخر» است، بسیار شخصی است و نمی­توان آن را در مورد تجربیات دیگران نیز تعمیم داد. بنابراین، او تنها می­تواند در مورد تجربه، احساس و خودآگاهی خود صحبت کند؛ اما انسان تنها زمانی می­تواند آنچه را که او بیان می­کند، تجربه کند که خودش هم عیناً همان احساساتی را که او تجربه نموده، از همان جنس و از همان کیفیت تجربه نماید. که البته به ­نظر نمی­رسد این امر منطقی باشد. زیرا، اگر اساس دین را تجربه بیانگاریم، ب­خاطر نسبی بودن تجربیات و نیز جزئی بودن احساسات، نمی­تواند مرجع درستی برای دریافت­های دینی باشد. «هگل»، این نوع نگرش الهیاتی را تصوراتی خیالی می­داند که پایه  و اساسی الهیاتی ندارند؛ او بیان می­کند که نمی­توان از صحّت و سقم این نوع تجربیات اطمینان حاصل کرد. همچنین، با فرض اینکه این تجربیات درست باشند باز هم این سوال پیش می­آید که: «آیا این تجربیات در رابطه با امری واحد است یا خیر؟» به بیانی دیگر، نمی­توان امری مجهول که غیرقابل توضیح و تشریح  است را به موضوعی برای تجربۀ همگانی تعمیم داد. (صمیمی و گندمی ۱۳۹۶، ۲۹۹؛ باسط و دیگران ۱۳۹۷، ۵۸) 

نگرش شلایرماخر چه ارتباطی با الهیات لیبرال دارد؟

تأکید بر تکثرگرایی دینی

نخست اینکه، مفهوم تجربۀ دینی در اندیشه «شلایرماخر»، منجر به «تکثرگرایی دینی[1]» می­گردد. این موضوع از آنجا آشکار می­شود که نمی­توان به درستی مرجعی برای تجربیات حسی که وی از آن سخن می­گوید، مشخص نمود. به بیانی دیگر، «شلایرماخر» تمامی ادیان را جلوه­ هایی از یک واقعیت می­داند. از این­رو، می­توان خداشناسی وی را الهیاتی مبتنی بر «تکثرگرایی» دانست. به اعتقاد او، دین به مثابه فرم­های مختلف موسیقی است که هر کدام از آنها در واقع خود شکلی از موسیقی را تشکیل می­دهند. از این جهت، تمامی تنوعات دینی، فرم­هایی اند که با هم یک کُل را تشکیل می­دهند. بنابراین، تمامی تجربیات دینی یا به بیانی بهتر، تمامی تجارب حسیِ ادیان مختلف، دارای یک وحدت می­باشند و به این سبب معتبر هستند. هرچند، «شلایرماخر» مسیحیت را شکل کامل­تری از دین معرفی می­کند که می­توان در آن «حس وابستگی مطلق» را به ­صورت کامل­تری تجربه کرد، اما از نظر او، باورمندان به ادیان چند خدایی هم به همان اندازه دین­دار هستند و از تجربیات معتبر برخوردارند که مؤمنین مسیحی. نتیجۀ این رویکرد را می­توان به ­صورت پذیرش همه ادیان و معتبر دانستن آموزه­ ها و تجارب ایشان دانست که یکی از شناخته شده ­ترین ویژگی­ها الهیات لیبرال است که در بحث نجات­شناسی به نجات جهانشمول از طریق همۀ ادیان منتهی می­شود. (دیباجی و رجبی ۱۳۹۶، ۶۲-۶۳؛ باسط و دیگران ۱۳۹۷، ۵۷-۵۸)

ردّ الهیات و آموزه­ های کلیسا

نکتۀ دوّم اینکه، «شلایرماخر» دیدگاه­های سنتی کلیسا را ردّ می­کند. او این کار را در حوزه­های مختلفی مانند: آموزه خدا، مسیح­شناسی، نجات­شناسی و غیره انجام داد که از حوصلۀ این بحث خارج است. اما بطور مشخص می­توان به اساسی­ترینِ آنها یعنی نظر وی راجع به کتاب­مقدس اشاره نمود. او معتقد بود که کتاب­مقدس را نمی­توان گزارشی از اعمال خدا در تاریخ دانست، بلکه تنها حاوی تجربیات دینی افراد در اعصار مختلف می­باشد و به همین دلیل نمی­توان هرآنچه را که در آن به ثبت رسیده پذیرفت. به­عبارت دیگر، کتاب­مقدس الهام خدا نیست. «مک­گراث»، در توضیح پروتستان لیبرال ابراز می­دارد که این الهیات در جهت بازخوانی آموزه­های دینی مبنی بر پذیرش آن توسط انسان متجدد، دست به تغییر و حذف عناصر الهیات سنتی زد و در این بین هر قسمت از دین و آموزه­های آن را که با عقل یا یافته­های علمی مغایرت داشت، نادیده و یا حذف نمود. (مک­گراث ۲۰۰۸، ۱۱۹)

این دقیقاً همان کاری است که «شلایرماخر» قصد داشت تا انجام دهد؛ یعنی حذف هرآنچه مورد پذیرش انسان متجدد و یافته­های علمی نباشد. به­ عنوان مثال، معجزات مسیح که خاصیتی متافیزیکی داشت با تعریف او از دین هم­خوانی نداشت. بروان دراین­باره می­نویسد: «دیگر لزومی نداشت شلایرماخر تمامی جزئیات کتاب­مقدس را جدی بگیرد.» (بروان ۲۰۱۷، ۱۳۳) بنابراین، جداسازی دین از متافیزیک و اخلاق، منجر به دیدگاهی خواهد شد که بسیاری از مفاهیم بنیادین دین را تغییر داده و آن را با تفسیری دیگر بازخوانی خواهد نمود. با اینکه «شلایرماخر» می­کوشید تا مسیحت را از حملاتی که عقل­گرایان متوجه آن می­نمودند، نجات بخشد؛ اما متأسفانه این کار به قیمت نادیده­ گرفتن بسیاری از آموزه­های بنیادین الهیاتی منجر گردید. «لِین» در این­باره می­نویسد: «او مذهب را این­گونه از حملات دشمنانش رهایی می­داد و بدان جایگاهی می­بخشید اما به قیمت تسلیم کردنِ محتویات واقعی آن.» (لِین ۲۰۱۰، ۲۹۵).

نگرشی اومانیستی و انسان ­محور

نگرش «شلایرماخر» در مورد تجربه دینی، نگرشی «اومانیستی[2]»، «فردگرایانه[3]» و «انسان محور» است. اساس اندیشۀ «شلایرماخر» در جداسازی دین از متافیزیک و اخلاق است؛ او با بیان اینکه اخلاق از وجدان، متافیزیک از عقل، و دین از احساس سرچشمه می­گیرد، بر محوریت انسان در معنا بخشیدن به این عناصر، تأکید نمود. به­علاوه، از آنچه پیش­تر بدان پرداخته شد می­توان دریافت که نگرش «شلایرماخر» در بحث تفسیر کتاب­مقدس نیز اومانیستی و انسان­محوارنه بوده است. او تا جایی پیش می­رود که کتاب­مقدس و آموزه­های آن را نه الهامی می­داند و نه مصون از خطا، بلکه از نظر او کتاب­مقدس تنها ثبت تجربیات دینی انسان در طول تاریخ است. در واقع، چیزی که در اینجا ملاک

است نه مکاشفۀ خدا، بلکه احساسات بشری است. این یکی از اساسی­ترین نگرش­های الهیات لیبرال است. الهیاتی که محور آن انسان است نه خدا. (حسنی ۱۳۹۶، ۷۹-۸۱)

چرا چنین تفکری به جهان­بینی ماتریالیستی نزدیک است؟

شاید بتوان گفت مهم­ترین خصوصیتی که اندیشۀ «شلایرماخر» در باب تجربۀ دینی را به جهان­بینی ماتریالیستی نزدیک می­سازد، گسست او از متافیزیک و مابعدالطبیعه است. در این بین، تعریف «شلایرماخر» از مفهوم «خدا» را می­توان به ­عنوان زیربنای این نوع نگرش برشمرد. او خدا را بسیار دور و غیرقابل دسترس می­دید و به همین علت از نسبت دادن هرگونه از مقولات بشری به خدا سرباز می­زد. او نمی­خواست خدا را به ­واسطۀ تعاریف بشری محدود نماید. بااین­حال، این تعریفِ از خدا، به نتیجه­ای معکوس خواهد رسید؛ زیرا، از ترس محدود کردن خدا به ­وسیلۀ مقولات و تعاریف انسانی، خدا را در بند اندیشه و تخیلات انسانی محدود می­سازد. حسنی به درستی دراین­باره می­گوید: « این تلقی از تبیین شلایرماخر از خدا، مشخص می­شود که مفهوم خدا و وجود او کاملاً وابسته به انسان و شهود اوست و بـدون تخیـل انسـان، خـدا تشخصـی نـدارد. بـه تعبیـر دیگـر، شلایرماخر با این تصویر از خدا، بر درونی بـودن خـدا بـه جـای فراوجودی او تأکید می­کند.» (حسنی ۱۳۹۶، ۸۱) بنابراین، این نوع تفکر مفهوم خدا را به­عنوان وجودی جدای از انسان مخدوش می­نماید و نتیجۀ آن این است که انسان هرچه بیشتر از باورهای متافیزیکی فاصله می­گیرد و همه چیز را تنها در وجود و زندگی خویش می­جوید.

کلام پایانی

اگرچه «شلایرماخر» تلاش نمود تا ایمان مسیحی را از گزند حملات عقل­گراها و جنبش روشنگری نجات بخشد، اما این امر باعث شد تا از مسیحیت راست­ دین فاصله بگیرد. ایدۀ «احساسات مذهبی» یا «تجربه دینی» او با جداسازی متافیزیک و اخلاق از یک سو و فلسفه و علم از سوی دیگر، عملاً دین را به احساسات صرف تقلیل داد و آن را به ­عنوان امری درونی ارائه نمود. اتفاقی که باعث شد تا مسیحیت از آنچه بود، یعنی دینی خدامحور، به دینی انسان­محور تبدیل گردد. آرای «شلایرماخر»، هرچند به­ نظر پیچیده و جذاب می آیند، اما به واقع راه حل مناسبی را به انسان ارائه نمی­کند. می­توان گفت که ایدۀ احساسات مذهبی به ­نوعی مبهم است و نمی­توان آن را به لحاظ منطقی مورد پذیرش قرار داد.

همچنین، به ­نظر می­رسد این نگرش بیشتر از اینکه یک نگرش الهیاتی باشد، نگرشی اومانیستی و حتی روانشناسانه است. «شلایرماخر»، با تهی نمودن معانی بنیادین ایمان مسیحی مانند بازخوانی تعریف آموزۀ خدا، مسیح، کتاب­مقدس و غیره، اساساً دین جدیدی را به­ وجود آورد. دینی که مبتنی بر تفکر انسانی است و نمی­تواند از مرزها و محدودیت­های انسانی

فراتر رود. و در نهایت، با مطالعۀ این نگرش می­توان جنبه­ هایی از تفکر ماتریالیستی را در آن مشاهده نمود. اینکه خدا و متافیزیک در آن جای ندارد و همه چیز حول محور انسان و حواس او در گردش است. به هرحال، «شلایرماخر» یکی از نخستین اشخاصی است که در حوزۀ تجربه دینی در عصر معاصر وجود داشته است و تأثیر زیادی بر الهیات معاصر گذاشته است.

بعلاوه، توجه به این نکته حائز اهمیت است که نمی­توان تمامی اندیشه­های شلایرماخر را ب­کلّی نادیده گرفت و ردّ کرد. بی­گمان، تجربۀ احساسی، یکی از مهم­ترین مسائل دینی است. به­ طور قطع نظرات «شلایرماخر» نکات زیادی را حتی در مورد ایمان مسیحی بخصوص در حیطۀ تجربه و احساس، روشن می­کند. به­ عنوان مثال، می­توان به این نکته توجه کرد که می­باید به تمامی ویژگی­ها و خصوصیات  وجودی انسانی مانند عقل و احساس در امور دینی توجه نمود. امری که در بسیاری از محافل مسیحی نادیده گرفته می­شود. برخی بیش از حد بر عقل و برخی دیگر بیش از حد بر احساس و تجارب مربوط به آن تأکید می­کنند. بااین­حال، با مطالعۀ اندیشه­های «شلایرماخر» می­توان به این واقعیت رسید که بهتر است تعادل را دراین امور در نظر داشت.

---

[1] Pluralism

[2] Humanism

[3] Individualism

---

منابع

استامپ، النور. ویلیام پی، آلستون. ماتیاس لوتزباخمن. آلوین پلانتینگا. مرولد وستفال. ریچارد جی، مور. نانسی مورفی.

            پل، جی، وایتمن. فیلیپ ال، کویین. مالک حسینی. فاطمه مینایی. محمدمنصور هاشمی. لیلا هوشنگی. دربارۀ

            دین. (انتشارات هرمس ۱۳۸۳)

اسماعیلی، مسعود. محسن جوادی. بررسی و ارزیابی دیدگاه شلایرماخردر باب ماهیت تجربه و معرفت عرفانی.

            (فصلنامۀ علمی- پژوهشی دانشگاه قم. سال شانزدهم. شماره سوّم. شمارۀ پیاپی ۶۳. ۱۳۹۴). صفحات ۷- ۲۸

براون، کالین. ط، میکائلیان. فلسفه و ایمان مسیحی. (انتشارات ایلام ۲۰۱۷)

باسط، محمدابراهیم. مریم صانع­پور. مهدی معین­زاده. میثم سفیدخوش. میراث کانت در تجربۀ دینی شلایرماخر و نقدی 

            بر تفاسیر موجود. (پژوهشنامۀ فلسفۀ دین: نامۀ حکمت. شمارۀ ۲. پیاپی ۳۲. پاییز و زمستان ۱۳۹۷) صفحات

            ۳۷- ۶۱

پترسون، مایکل. ویلیام هاسکر. بوس رایشنباخ. دیوید بازینجر. احمد نراقی. ابراهیم سلطانی. عقل و اعتقاد دینی.

            (انتشارات طرح نو ۱۳۸۹)

حسنی، سیدعلی. شلایرماخر و قرائت اومانیستی از الهیات مسیحی. (معرفت. سال بیست و ششم. شمارۀ یازدهم. پیاپی

            ۲۴۲. بهمن ۱۳۹۶) صفحات ۷۳- ۸۴

دیباجی، سید محمدعلی. هانیه­السادات رجبی. رابطۀ تجربۀ زیبایی­شناختی با تجربۀ دینی به روایت آلفرد مارتین و

            شلایرماخر. (پژوهش­های علم و دین. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. سال هشتم. شمارۀ دوّم.

            پاییز و زمستان ۱۳۹۶) صفحات ۴۵- ۶۵

صمیمی، نادر. رضا گندمی نصرآبادی. بررسی انتقادات هگل از تجربۀ دینی شلایرماخر. (فلسفۀ دین. دورۀ ۱۴. شماره

            ۲. تابستان ۱۳۹۶) صفحات ۲۸۷- ۳۰۹

کلباسی اشتری، حسین. ماهیت دین و تجربۀ دینی نزد شلایرماخر. (نشریۀ فلسفۀ دین. سال ششم. شماره سوّم. پاییز

            ۱۳۸۸). صفحات ۲۰- ۵۱

لِین، تونی. روبرت آسریان. تاریخ تفکر مسیحی. (انتشارات ایلام ۲۰۱۰)

مک­گراث، الستر. عیسی دیباج. درآمدی بر الهیات مسیحی. (انتشارات ایلام ۲۰۰۸)

Schleiermacher, Friedrich. Karl Amerikis. Desmond M, Clarke. On Religion: Speeches to Its

            Cultured Despisers. (E-book. Cambridge [England]: Cambridge University Press

            1996. https://hdl.handle.net/2027/heb.30792. Downloaded on behalf of University of

            British Columbia

Schleiermacher, Friedrich. H R, Mackintosh. J S, Stewart. The Christian Faith. (T&T Clark

            Ltd 2004)