---

مشکلات نسخه‌ برداری کتب عهدعتیق

عهدعتیق در حدود ۱۰۰۰ سال (از ۱۴۰۰ الی ۴۰۰ پیش از میلاد)، توسط حداقل ۳۰ نویسندۀ مختلف که اکثرشان ناشناس هستند، نوشته شده است. این مجموعه از متون مقدس، در سه منطقۀ جغرافیایی مصر، اسرائیل و بابل و به دو زبان عبری و آرامی به رستۀ تحریر درآمده است. با این‏حال، متأسفانه نسخه‏ های اصلی متون عهدعتیق در دست نیست و نسخه های خطی موجود نیز در طی قرون متمادی دچار تغییراتی شده است. یهودیان می‏دانستند که نسخه های عهدعتیقِ متفاوتی وجود دارند. در واقع، در بین آنان بر سر استفاده از این نسخ بحث‏های زیادی جریان داشت. همچنین، رابی‏های یهودی نسبت به استفاده و تعلیم از برخی نسخه ‏ها هشدار می‏دادند. حتی نسخه‏ هایی که توسط رابی‏های معتبر و شناخته شده تهیه شده بود نیز با هم متفاوت بود. در واقع، بسیاری از دانشمندان عهدعتیق بر این باورند که بسیاری از خطاهای متنی عهدعتیق، پیش ار قرن اوّل میلادی ب‏وجود آمده است. بدیهی است که خطاهای نسخه ‏برداری در طول سالیان طولانی اتفاق افتاده است. بنابراین، باید اذعان نمود که متون عهدعتیق دارای تفاوت‏هایی است که در بیشتر موارد می‏توان به آنها پاسخ‏هایی قانع کننده داد؛ بااین‏حال، مواردی نیز وجود دارند که توضیح آنها کمی مشکل می‏باشند. (مریل، روُکر، گریسانتی ۲۰۲۰، ۱۰۰- ۱۰۱)

منتقدان کتاب‏مقدس ادعا می‏کنند که عدم وجود نسخه های اصلی، و نیز وجود تفاوت‏ها و اختلافات موجود در نسخه‏ های رونوشت، سبب می‏شود تا نتوان به ‏طور قطع از صحت این متون، اطمینان حاصل کرد. زیرا، نمی‏توان یقین داشت که دقیقاً چه تغییراتی در نسخه های رونوشت صورت گرفته است و این نسخه‏ ها چه تفاوت‏هایی با نسخ اصلی دارند. این امر چالش‏ها و سوالات جدی را به ‏ویژه در حوزۀ ایمان ایجاد می‏کند؛ اینکه آیا می‏توان به متون عهدعتیق (کتاب‏مقدس) اطمینان کرد یا خیر؟ به ‏عبارت دیگر، آیا کتاب‏مقدسی که امروزه در دست داریم همان کلام الهامی خداست؟ مقالۀ پیش رو، سعی می­کند تا با وجود گستردگی موضوع مورد بحث، ابتدا به ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏صورت موجز به چالش‏ها و مشکلات نسخه‏ برداری بپردازد و سپس دلایلی را مبنی بر قابل اطمینان بودن نسخ موجود ارائه نماید. (راجرز ۲۰۲۲، ۲۸؛ آشتیانی ۱۳۸۶، ۳۴)

علل تفاوت‏های متون عهدعتیق

تفاوت‏های موجود در نسخه های رونوشت عهدعتیق، به دو دلیل عمده ایجاد شده است: تفاوت‏های عمدی و تفاوت‏های غیرعمدی. تفاوت‏های عمدی عبارت است از تغییراتی که در جهت اصلاح و یا درک بهتر متون انجام شده است. به بیانی دیگر، هرگاه کاتبان احساس می‏کردند قسمتی از متن آن طور که باید قابل درک نیست و یا اینکه ممکن است باعث سردرگمی شود، عمداً تغییرات و اصلاحاتی را در متن به ‏وجود می ‏آوردند تا خوانندگان دچار سوء‏تعبیر نشوند و معنای حقیقی متن را دریابند. به ‏عنوان نمونه می‏توان به تغییر روز هفتم در پیدایش ۲:۲ به شش روز در کتب «پنج‏گانۀ سامری» اشاره نمود. این تغییر به این دلیل صورت گرفت که کاتبان نمی‏ خواستند کسی از واژۀ «هفت» اینطور استنباط کند که خدا در روز هفتم نیز کار کرده است. در مقابل، تفاوت‏های غیرعمدی نیز وجود داشت که شاید اصلی‏ ترین دلیل، تفاوت‏های متون عهدعتیق می‏باشد که عمدتاً ب‏خاطر خطاهای نسخه ‏برداری به‏ وجود آمده است. این خطاها شامل: پیچیدگی و شباهت لغات، از قلم انداختن حروف، تکرار دوبارۀ حرف یا کلمه، فاصله‏گزاری اشتباه بین حروف، تشابه صدا، خطای چشمی و امثالهم هستند و باعث می‏شوند تا هر نسخه‏ای با نسخۀ دیگر متفاوت باشد. بطور مثال، در تثنیه ۱:۳۱ دو حرف «ل» و «ک» به‏ صورت اشتباهی جاب‏جا شده‏اند؛ حاصل این جاب‏جایی در دو نسخۀ «ماسوراتی» و «سپتواجنت» به ترتیب به این صورت درآمد: «و موسی رفته، این سخنان را به تمامی اسراییل بیان کرد.» (نسخۀ ماسوراتی) و «و موسی سخنان خود با تمامی اسراییل را به پایان رسانید.» (نسخۀ سپتواجنت). بنابراین، دو دلیل عمده تغییرات عمدی و غیرعمدی باعث اختلافات و تفاوت‏هایی در متون عهدعیق شده است. (مریل، روُکر، گریسانتی ۲۰۲۰، ۱۰۹- ۱۱۰)

دلایل قابل اطمینان بودن عهدعتیق و شواهد تاریخی

اندیشۀ کانُنی و اهمیت حفظ و انتقال متون توسط کاتبان

نخستین موردی که باید دربارۀ شواهد تاریخی اعتبار عهدعتیق به آن پرداخته شود، «اندیشۀ کانُنی» در میان کاتبان و شیوۀ نسخه‏ برداری آنان می‏باشد. «واتکی»، با اشاره به نوشته‏های خاور نزدیک باستان نشان می‏دهد که از همان ابتدای اختراع خط نیز نوعی تفکر کتب کانُنی وجود داشت و کاتبان توجه زیادی به حفظ و نگاهداری متون مقدس و جلوگیری از هرگونه تغییر در آن نشان می‏دادند. می‏توان این واقعیت را از الواح گلی ب‏دست آمده در محوطۀ معبد «اروک» و نیز شهرهای قدیمی اطراف، به خوبی دریافت. همچنین، کتابخانۀ «آشوربانیپال» که در اواسط قرن نوزدهم کشف شد، حاوی حدود شصت هزار قطعه از الواح گلی بود که شاهدی است بر اینکه حتی کاتبان غیر یهودی نیز در حفظ و نگهداری متون مقدس خود کوشا بودند. از این‏رو، کانُن عهدعتیق در حدود ۴۰۰ پیش از میلاد تکمیل و حدود سال‏های ۷۰ تا ۱۰۰ میلادی تثبیت گردید. «واتکی» می‏گوید: «همین حقیقت که کتب‏ مقدس عبری در شرایط بسیار سخت در تمام طول تاریخ باقی ماند، نشان می‏دهد که کاتبان بگونه‏ ای خستگی ‏ناپذیر در حفظ آن تلاش کرده اند.» (هریسون، واتکی، گاتری، فی ۲۰۱۱، ۶۴- ۶۵؛ الدر ۱۳۳۵، ۹۸- ۹۹)

متون ماسوراتی و رابطۀ متون مقدم و مؤخر

کاتبان، یهودیان معتقدی بودند که زندگی خود را وقف حفظ و انتقال کلام خدا کرده بودند. کار آنها نیاز به دقت و انضباطی شدید داشت؛ آنها برای نسخه ‏برداری یک متن، عادات ویژه‏ای داشتند. به ­طور مثال، فقط از پوست حیوانات حلال گوشت برای نوشتن استفاده می‏کردند؛ همچنین، هر ستون نوشته نمی‏بایست کمتر از ۴۸ و بیشتر از ۶۰ سطر می‏بود. به ‏علاوه، آنها از جوهری با دستورالعملی ویژه استفاده می‏کردند و هرگاه به واژۀ «یهوه» می‏رسیدند، قلم خود را پاک و تمام بدن خود را شستشو می‏دادند. شمارش حروف و خواندن هر کلمه در هنگام نوشتن نیز یکی دیگر از عادات بسیار سخت ایشان بود. یکی از تأثیرگذارترین گروه‏های کاتبان یهودی، «ماسوریت‏ها»[1] بودند؛ «ماسوریت‏ها» نسلی از کاتبانی بودند که از ۵۰۰ الی ۱۰۰۰ میلادی به‏ وجود آمد. آنها به دنبال حفظ تلفظ سنتی متون عبری بودند. ایشان خطاهای رونویسی را تشخیص می­دادند و به‏ وسیلۀ اِعراب‏ گذاری، نسخه ‏برداری و مقایسۀ رونوشت‏ها و توضیح و تفصیل تفاوت‏های درون متنی به‏ وسیلۀ حاشیه‏نویسی و یادداشت‏های جداگانه، کوشیدند تا خوانش دقیقی از متون مقدس را ارائه دهند. امروزه بیشتر ترجمه‏ های انگلیسی برگرفته از نسخه‏ های «ماسوریت‏ها» می‏باشد. در واقع، «ماسوریت‏ها» علی‏رغم آگاهی از تفاوت‏های موجود در نسخه‏ های مختلف آنها را حفظ کردند که این امر نشان دهندۀ این واقعیت است که آنها در حفظ و انتقال متون بسیار جدی و امانت‏دار بودند. (راجرز ۲۰۲۲، ۲۸؛ هریسون، واتکی، گاتری، فی ۲۰۱۱، ۷۳- ۷۴؛ لیتل ۲۰۱۵، ۹۵؛ منینگ ۲۰۰۷)

تورات سامری

کتب «پنج‏گانۀ سامری» یا «تورات سامری» یکی دیگر از مدارک مهم عهدعتیق می‏باشد. این مجموعه توسط سامریان شکل گرفت؛ آنها پس از جدایی از اسرائیل، متون خود را که تنها پنج کتاب تورات بود گردآوری نمودند و بقیۀ کتب عهدعتیق را به دلایل سیاسی رَد نمودند. همچنین، آنها بخش‏هایی از متن تورات را تغییر دادند و یا بدان افزودند تا از نظر دستور زبانی ساده ‏تر و قابل فهم‏تر شود. در واقع، حدود ۶۰۰۰ تفاوت مابین این کتب و متون «ماسوراتی» وجود دارد؛ بیشتر این موارد تفاوت‏های املایی و یا استفاده از حروف صدادار هستند؛ با این‏حال، هیچ‏کدام از این تفاوت‏ها مسائل الهیاتی موجود در این متون را خدشه ‏دار نمی‏نماید. (مریل، روُکر، گریسانتی ۲۰۲۰، ۱۰۲- ۱۰۳)

ترجمۀ هفتادگان[2]

ترجمۀ یونانی «سپتواجنت» یا هفتادگان در قرن سوّم پیش از میلاد از عبری به یونانی انجام شد. این ترجمه بنابر روایتی، بر اساس فرمان پتولمی فیلادلفوس (۲۹۵- ۲۴۷ ق.م) پادشاه مصر هفتاد و دو نفر از از شیوخ اورشلیم در مدت هفتاد و دو روز انجام شد. این ترجمه شباهت زیادی به تورات سامری دارد؛ بااین‏حال، اختلافاتی با متن ماسوراتی دارد. دانشمندان نتیجه می‏گیرند که شباهت ترجمۀ هفتادگان و تورات سامری و اختلاف هر دوی این متون با متن ماسوراتی گواه بر وجود منبع مشترکی است که هر دوی این متون از آن استفاده نموده اند. وجود نسخه‏ های قدیمی‏تر مشترک نشان دهندۀ این واقعیت است که علی‏رغم تفاوت‏ها در بین متون و نسخ مختلف اما انتقال متون اوّلیه با موفقیت انجام می‏شده است. (هریسون، واتکی، گاتری، فی ۲۰۱۱، ۶۹- ۷۱، ۷۸- ۷۹)

طومارهای دریای مرده[3]

در سال ۱۹۴۷ طومارهایی در نزدیکی دریای مرده یافت شد که احتمالاً متعلق به فرقه ای یهودی با نام «اسین‏ها» بودند. این طومارها حاوی دستنوشته‏هایی از متون مقدس یهود مانند اشعیا بود. همچنین، در کشفیات بعدی تقریباً قسمت‏هایی از تمامی عهدعتیق به ‏جز کتاب استر یافت شد. جالب اینجاست که دانشمندان علم نسخه ‏شناسی قدمت طومار اشعیا را متعلق به ۱۰۰ پیش از میلاد تخمین زدند که در این صورت این طومار ۱۰۰۰ سال قدیمی ‏تر از قدیمی ‏ترین نسخۀ عبری است که تا آن زمان در دست بود. در واقع، این کشف فاصلۀ تقریباً ۱۰۰۰ ساله‏ای را که میان دست‏نوشته‏های امروزی و نسخه‏ های قدیمی بود را پُر نمود و ثابت نمود که نسخه‏ های امروزی تفاوتی با نسخه های قدیمی ندارند. همچنین، متن طومارهای یافت شده و متن نسخه‏ هایی که در معبد اروشلیم استفاده می‏شد، از هماهنگی و شباهت بالایی برخوردار بود. همچنین، دانشمندان عهدعتیق نشان می‏دهند که طومارهای دریای مرده شباهت چشمگیری با نسخه های ماسورات‏ها دارند؛ به گفتۀ دانشمندان، مقایسۀ فصل ۵۳ کتاب اشعیا نشان می‏دهد که تنها هفده حرف با متن ماسوراتی تفاوت دارد که ده مورد آن تفاوت‏های املایی و نوشتاری است. این تفاوت‏ها به هیچ وجه تفاوتی در معنا و مفهوم متن ایجاد نمی‏کند و از این نظر بسیار جالب توجه است. و در نهایت، این کشفیات دلایل محکمی از قابل اعتماد بودن نسخه‏ های امروزی عهدعتیق را به اثبات رسانید. توجه به این نکته حائز اهمیت است که طومارهای دریای مرده نیز از طومارهای قدیمی‏تر از خود نسخه‏ برداری شده است و این امر تأیید دیگری است از صحت این نسخ. (الدر ۱۳۳۵، ۱۱۹- ۱۲۴؛ لیتل ۲۰۱۵، ۹۶- ۹۷)

رابطۀ الهام کلام و اشتباهات عهدعتیق

اشتباهات نسخه ‏برداری نمی‏توانند اعتبار متون عهدعتیق را خدشه ‏دار کند. نکته‏ای که مستقیماً نقد نسخ را به موضوع مصون از خطا بودن کتاب مقدس مرتبط می‏سازد. با این وجود، توجه به این نکته حائز اهمیت است که اعتقاد به مصون از خطا بودن کتاب ‏مقدس، مستلزم وجود نسخه های بی‏ عیب و نقص نمی ‏باشد. در واقع، کسانی که اعتقاد دارند اشتباهات نسخه ‏برداری از اعتبار عهدعتیق می‏کاهد، معتقدند که تک‏ تک کلمات عهدعتیق الهام خداست. بر اساس این اعتقاد، نمی‏توان مفاهیم را از کلمات جدا نمود؛ هنگامی که کلمه‏ای از متن تغییر یابد، مفهوم آن متن نیز تغییر خواهد یافت. بنابراین، اشتباهات نسخه‏ برداری باعث شده تا مفاهیم کلام خدا نیز تغییر یابد. نتیجه اینکه الهامی بودن عهدعتیق خدشه ‏دار شده است. بااین‏حال، این نظریه درست نیست؛ زیرا تعریفی نادرست و یا ناکاملی از الهام را ارائه می‏دهد. در واقع، الهام به این معنا نیست که خدا تک ‏تک کلمات را به نویسنده متن دیکته کرده باشد، بلکه به قول تیسن: «الهام به مفهوم اصلی، عبارت است از راهنمایی. به این معنی است که روح ‏القدس در انتخاب موضوعات و در انتخاب کلمات نظارت دارد.» (تیسن ۲۰۱۲، ۸۱) به‏ علاوه، اشتباهات نسخه ‏برداری باعث تغییر در ماهیت و مسائل حیاتی متون مقدس، مانند: اعتبار عناصر تاریخی و ایمان و اخلاقیات نمی‏گردد. بنابراین، از نظر منطقی نمی‏توان خطاهای نسخه ‏برداری را دلیلی برای رَد اعتبار متون عهدعتیق دانست. (مریل، روُکر، گریسانتی ۲۰۲۰، ۱۰۰- ۱۰۱؛ رام، ۸۴، ۸۷- ۸۸؛ تیسن ۲۰۱۲، ۷۹- ۸۱)

کلام آخر

وجود خطاها، اشتباهات، تفاوت‏ها و اختلافات موجود در متن نسخه ‏های عهدعتیق را نمی‏توان انکار نمود. مهم‏ترین دلیل به ‏وجود آمدن اشتباه­ها و تفاوت‏ها، خطاهای غیرعمدی در نسخه ‏برداری است؛ نکته ای که حتی امروزه با وجود تکنولوژی پیشرفتۀ چاپ هم اتفاق می‏ افتد. باید این واقعیت را به‏ خاطر داشت که این متون فاصله‏ای حدود ۳۵۰۰ سال تا عصر حاضر را طی کرده است؛ بااین‏حال، شباهت‏ها و یکپارچگی موجود در آن شگفت‏انگیز است. همچنین، باید به نکته توجه داشت که هیچ کدام از این خطاها و تفاوت‏ها مسائل حیاتی و مهم الهیاتی را تحت تأثیر قرار نداده است، بلکه تنها در مورد مسائلی از قبیل: اشتباهات املایی، تکرار حروف و از این دست از تفاوت‏ها می‏باشد. همچنین، وجود متون ماسوراتی و تأیید آن به‏ وسیلۀ مقایسه با متون یافت شده در غارهای قُمران این حقیقت را روشن می‏سازد که کتاب‏مقدسی که امروزه در دست‏رس است با متون اوّلیه یکی است. هرچند اختلافاتی وجود دارد، اما این امر صحت و خطاناپذیری عهدعتیق را رَد نمی‏کند. در واقع، خداوند نویسندگان عهدعتیق را برگزید و ایشان را در جهت موضوعات مورد نظر خود هدایت فرمود؛ به‏ علاوه، ایشان را یاری نمود تا کلماتی را که می‏توانست خواست و ارادۀ را نمایان سازند، به‏ کار ببرند. بنابراین، می‏توان نتیجه گرفت که می‏توان به متون عهدعتیق به‏ عنوان کلام مصون از خطا و الهامی خدا اعتماد کنیم و آن را به‏ عنوان منبع ایمان و عمل خود بدانیم.

نویسنده: فخرالدین شفاعتی 2022

---

[1] Masoretes

[2] Septuagint

[3] Dead Sea Scrolls

---

منابع

آشتیانی، جلال‏الدین. تحقیقی در دین یهود. (نشر نگارش ۱۳۸۶)

الدر، جان. سهیل آذری. باستان­شناسی کتاب­مقدس (انتشارات نور جهان 1335)

تِیسن، هنری. ط. میکائلیان. الاهیات مسیحی. (انتشارات ایلام ۲۰۱۲)

لیتل، پل ای. آرمان رشدی. آیا مسیحیت منطقی است؟. (انتشارات ایلام ۲۰۱۵)

رام، برنارد. آرمان رشدی. علم تفسیر کتاب‏مقدس در مذهب پروتستان. (شورای کلیساهای جماعت ربانی آموزشگاه

            کتاب‏مقدس)

مریل، اچ یوجین. مارک، ای روکر. مایکل ای گریسانتی. جهان و کلام: معرفی و بررسی عهد عتیق. ترجمه شده توسط    کانون مژده 2020. نسخۀ الکترونیکی. (دانشگاه سوات ایسترن باپتیست 2020)

هریسون، رولند کنت. بروس واتکی. دونالد گاتری. دونالد گودون فی. آرمان رشدی. نقد کتاب‏مقدس؛ نقد تاریخی، ادبی و

            نقد نسخ. (انتشارات ایلام ۲۰۱۱)

Manning, Scott. Process of copying the Old Testament by Jewish Scribes. Published on

            March 17, 2007. Access in Historian on the Warpath.

Process of copying the Old Testament by Jewish Scribes

Rogers, Justin. Reason & Revelation. a Monthly Journal of Christian Evidences. March

            2022.Vol. 42. No. 3