---

مقدمه

انسانها در طی قرون متمادی پیشرفت کرده و به همان نسبت راه‌های اطلاع رسانی و رسانه‌ایی آنها نیز توسعه پیدا کرده است. یکی از قدیمی‌ترین رسانه‌های جمعی که چند قرن قدمت دارد رسانه‌های چاپی مانند؛ روزنامه، مجله، کتاب، بروشور می‌باشد.[1] اما پیش‌نیاز مهم این رسانه، داشتن سواد خواندن از طرف مخاطب می‌باشد که البته به لطف پیشرفت آموزش در عصر حاضر این مشکل تا حدودی برطرف شده است. رسانه دیگری که آن هم ده‌ها سال قدمت دارد، تلویزیون است.[2] اما این رسانه نیز اشکالات مختص به خود را  دارد، از جمله اینکه سیگنالهای آن در همه جا قابل دریافت نیست. اما رسانه جمعی دیگری که میتوان از آن برای برقراری ارتباط جمعی نام برد، تلفنهای همراه می باشند که میتوان از آنها برای ارسال پیامهای جمعی استفاده نمود. اما این رسانه نیز با موانع بسیاری روبرو است و نمیتوان آن را تمام و کمال در جمع رسانه‌ها قرار داد. از جمله اینکه محتواها همیشه باید نوشتاری و کوتاه باشند، و فقط برای افراد خاصی که همان سیم کارت را از یک اپراتور خاص دارند ارسال میشود.

با فراگیر شدن اینترنت رسانه‌های دیگری پا بر عرصه ظهور نهادند که اصطلاحا به آنها فضای مجازی اطلاق می شود. در این فضای مجازی وبسایتها و شبکه‌های اجتماعی فعالیت میکنند که رسانه‌های جمعی هستند. با عرضه گوشی‌های هوشمند فضای مجازی گسترده‌تر از قبل شده و مخاطبان بسیار بیشتری را به خود جلب کرده است. به عبارتی فضای مجازی در سرعت گسترش توانست گوی سبقت را از دیگر رسانه‌های قدیمی برباید. اما این رسانه نیز ضعفهای خودش را داشت، از جمله اینکه یک پیش نیاز برای آن وجود دارد و آن اتصال به اینترنت است. رسانه دیگری که مخاطبان خود را دارا است، رادیو می باشد. رادیو طی یک قرنی[3] که از ظهور آن میگذرد به صورت روزافزونی گسترش پیدا کرده و در برهه‌هایی از تاریخ معاصر بشر، نقشهای مهمی را ایفا کرده است.[4] نگارنده قصد دارد در این نوشتار به بررسی علل تاثیرگذاری رادیو و مقایسه آن با دیگر رسانه‌های موجود، یعنی رسانه های چاپی، تلویزیون، پیامک، فضای مجازی بپردازد.

ابزاری ارزان و مقرون به صرفه برای استفاده کننده

برای استفاده هر رسانه باید مبلغی پرداخت کرد. استفاده از روزنامه یا مجله یا کتاب، هزینه ایی در بردارد. اما پرداخت این هزینه‌ها فقط یک بار نیست. یعنی نمیتوان با خرید یک روزنامه، هر روزه از آن استفاده نمود و باید هر روزه برای خرید آن اقدام کرد که طبیعتا هزینه‌ایی در بر دارد. مورد بعدی تلویزیون است. برای استفاده از تلویزیون باید هزینه‌ایی بابت خرید اولیه دستگاه پرداخت گردد. همچنین در بعضی از کشورها برای مشاهده آن نیز باید حساب کاربری داشت. در بعضی کشورهای دیگر نیز برای تلویزیون از مردم مالیات مجزایی گرفته میشود.[5]

 رسانه بعد دریافت خبرها از طریق پیامک است. اما پیش فرض دریافت پیامک خرید یک گوشی تلفن همراه می‌باشد. البته میتوان از نوع ارزان آن استفاده نمود، اما با پیشرفت تکنولوژی تقاضا برای گوشی های ساده بسیار کم شده است تا جایی که داشتن یک گوشی ساده و بدون تکنولوژِی در دست مردم عجیب مینماید. البته این مورد را نمیتوان به عنوان یک رسانه تمام و کمال در نظر گرفت. چون امکانات بسیار کمی دارد و فقط به عنوان اطلاع رسانی‌های محلی یا کشوری استفاده میشود. مورد بعدی فضای مجازی است. فضای مجازی در دو قسمت هزینه بردار است. اگر برای استفاده از آن، از کامپیوتر استفاده گردد که هزینه خرید کامپیوتر بر استفاده کننده تحمیل میشود. اگر هم از گوشی همراه استفاده کند که نیاز است که گوشی همراه شخص هوشمند باشد که هزینه آن ارزان نیست. اما قسمت دوم هزینه فضای مجازی بهای اینترنت است. بنابراین هر کدام از این رسانه ها هزینه‌هایی را برای استفاده در بر دارند.

            اما اگر شخص رسانه رادیو را انتخاب کند و بخواهد یک رادیوی ساده خریداری نماید، با هزینه‌ایی حدودا پنج دلاری میتواند یک رادیوی مناسب خریداری کند. تفاوت خرید رادیو با دیگر رسانه‌هایی که ذکر شد این است که میتوان برای سالیان سال یا حتی ده‌ها سال از همان رادیو استفاده نمود و نیازی به بروز رسانی ندارد. به عنوان نمونه چند دهه پیش، از تلویزیون سیاه و سفید استفاده میشد، اما هم‌ اکنون نمیتوان در خانه‌ایی تلویزیون سیاه و سفید پیدا کرد. اما هنوز میتوان افرادی را پیدا کرد که از رادیوی سی سال پیش خود استفاده میکنند. روش دیگر استفاده از رادیو استفاده از اپ رادیو در گوشی‌های هوشمند می باشد. حتی میتوان با دانلود یک اپ رایگان در گوشی هوشمندی که امروزه اکثر افراد دارا هستند به صدها رادیو در سراسر جهان دسترسی داشت. موردی بعدی که رادیو را رسانه‌ایی مقرون به صرفه میکند نداشتن هزینه اشتراک ماهانه است. بر اساس آنچه که از آغاز شروع شده بود، این رسانه همیشه رایگان برنامه پخش کرده است. هر چند رادیوهای پولی نیز وجود دارند، اما منظور نگارنده رادیو در ماهیت عمومی آن است که همیشه رایگان بوده است.

در سطوح وسیعی از مناطق قابل دریافت است

            برای داشتن روزنامه باید یا اشتراک روزانه داشت و یا هر روزه به دکه روزنامه فروشی رفت. فرضا شخصی برای تعطیلات به ویلای ییلاقی خود برود، امکان اینکه در آنجا بتواند روزنامه صبح را دریافت نماید بسیار کم است. کتاب و مجله نیز همین مشکل را دارند. امکان پخش مطالب چاپی در وسعت زیاد جغرافیایی وجود ندارد. رسانه دیگر تلویزیون است که برای پخش وسیع آن محدودیتهایی وجود دارد. حتی در کشورهای توسعه یافته نیز مناطقی وجود دارند که سیگنالهای تلویزیون در آنجا دریافت نمیشود. به دلیل اینکه نیاز به نصب دکلهای فرستنده وجود دارد و به هر دلیلی این امکان همه جا فراهم نیست.

البته فعالیت ماهواره‌های تلویزیونی کمک شایانی به بهبود این وضعیت کرده است، اما سیگنالهای ماهواره نیز در همه جا قابل دریافت نیستند. ماهواره‌ها به سمت مناطق خاص جغرافیایی برنامه پخش میکنند و اگر استفاده کننده در آن منطقه نباشد امکان دریافت سیگنال ماهواره وجود ندارد. رسانه دیگر نیز پیامک است. پیامک مستلزم ایجاد ارتباط بین مخاطب و یک اپراتور مشخص است. اگر شخص سیمکارت آن اپراتور را نداشته باشد حتی اگر در آن منطقه باشد امکان دریافت اعلان یا خبری را ندارد. مورد دیگر فضای مجازی است. فضای مجازی محدودیت اتصال به اینترنت را دارد. اگر در همان منطقه ییلاقی که در چند سطر بالاتر مثال زده شده اینترنت وجود نداشته باشد، شخص امکان استفاده از فضای مجازی را نخواهد داشت.

            رادیو مشکلاتی که در بالا برای رسانه های دیگر ذکر شد را ندارد. رادیو میتواند به سادگی حتی در یک منطقه ییلاقی نیز دریافت گردد. حتی در یک منطقه مرزی بین دو کشور، سیگنالهای رادیو به سادگی این مرزها را در مینوردد و به آن سوی مرز میرود و مردمان هر دو کشور برنامه‌ها را گوش میکنند. رادیو میتواند پوشش گسترده در سطح جهانی داشته باشد. یک برنامه رادیویی میتواند همزمان در استرالیا و اروپا و همان زمان در یکی از روستاهای ییلاقی کهکیلویه و بویراحمد توسط یک چوپان که گوسفندان خود را برای چرا برده از طریق یک رادیوی ارزان قیمت دریافت گردد. رادیو موانعی که انتشار روزنامه و کتاب و پیامک و سیگنال تلویزیونی با آنها مواجه هستند را پشت سر میگذارد و در مناطق وسیع جغرافیایی در سطح جهانی قابل استفاده است.

بهترین راه‌ برقراری ارتباط در شرایط اضطراری

زمانی که شرایطی غیرعادی در سطح منطقه‌ایی رخ میدهد، مردم منطقه به دنبال به دست آوردن اطلاعات هستند. بیائیم فرض بگیریم در منطقه‌ایی زلزله آمده است. در این منطقه توزیع روزنامه جدید برای دریافت خبر رسیدن کمکهای امدادی کمی دور از واقع بینی است. همچنین به دلیل تخریب منازل مسکونی و از بین رفتن تلویزیونها، احتمال دریافت اخبار از طریق تلویزیون بسیار کم است. یا اگر تلویزیون سالمی پیدا شود، برق نیاز دارد که در این مواقع به سادگی در دسترس همه نیست.[6] یا شرایط استفاده از تلویزیون به صورت عمومی در چادرهای امدادی به این سادگی‌ها نخواهد بود.

رسانه دیگر ارتباط جمعی پیامک خواهد بود. اما این ابزار نیز به دلیل محدودیتهایی که دارد امکان استفاده وسیع در شرایط اضطراری را ندارد. این رسانه به گوشی و به طبع آن برق برای شارژ باطری گوشی نیاز دارد که ممکن است در شرایط خاص در دسترس نباشند. یا احتمال از کار افتادن دکلهای مخابراتی در منطقه زلزله زده بسیار بالاست که امکان ارسال پیامک را غیرممکن میکند. اما رسانه بعدی استفاده از شبکه‌های مجازی، چه از طریق گوشی و چه از طریق کامپیوتر می‌باشد. هر چند که نمیتوان قدرت شبکه های مجازی را نادیده گرفت، اما بهره گیری از آنها نیاز به یک ابزار الکترونیکی و همچنین برق و ارتباط با دکلهای مخابراتی و یا زیرساختهای کابل نوری برای اتصال به اینترنت دارد که معمولا در مناطقی که با زلزله آسیب دیده‌اند این موارد از دسترس عموم خارج هستند.

با توجه به همه این موانع، یک رسانه است که میتواند اخبار و اطلاعات مورد نیاز افرادی که در منطقه زلزله زده (در فرض بالا) حضور دارند را به آنها برساند و آن رادیو می‌باشد. رادیو نیاز به ابزار پیچیده ندارد و به سادگی با یک دستگاه رادیوی کوچک نیز قابل استفاده است. حتی در صورت نیاز اگر در منزلی رادیوی جداگانه وجود نداشته باشد، میتوان از رادیوی اتومبیل استفاده نمود. حتی اگر یک اتومبیل در زلزله آسیب دیده باشد احتمال اینکه رادیوی آن کار کند بسیار بالاست. رادیو مانند تلویزیون یا کامپیوتر لزوماً با برق کار نمیکند و میتوان با باطری تا چندین روز از آن استفاده کرد. حتی باطری اتومبیل آسیب دیده نیز میتواند تا روزها رادیوی آن اتومبیل را روشن نگه دارد.

اگر دکلهای مخابراتی آن منطقه آسیب دیده باشند و اینترنت و تلفن هم قطع باشند، باز میتوان از شهرهای بسیار دور برنامه‌ها را پخش کرد و اطلاعات ضروری را به مردم رساند. تمامی محدودیتهایی که در شرایط اضطراری دیگر رسانه‌ها را غیرقابل استفاده میکنند، نمیتوانند برای رادیو مانعی باشند. در شرایط اضطراری مانند زلزله، جنگ، سیل، برف و یخبندان، و بیماریهای همه گیر همچنان میتوان از رادیو استفاده کرد. چنانکه قبلا نیز در چنین شرایطی از این رسانه استفاده شده است.

قابلیت ارائه اخبار و اطلاعات فوری

            تمامی مردم با عنوانی به نام «روزنامه صبح» که با نامهای متفاوتی در اکثر کشورها چاپ میشوند آشنایی دارند. اما مهم است بدانیم که تمامی روزنامه‌های صبح، خبر صبح آن روز را منتشر نمی‌کنند، بلکه این روزنامه‌ها در شب قبل از توزیع چاپ شده‌اند و خبر روز قبل را به نام روزنامه صبح به مردم میرسانند. مجلات از این هم دیرتر خبرها را منتشر میکنند. چون مجلات به صورت هفتگی یا ماهانه یا فصلنامه یا سالنامه چاپ میشوند و نمیتوان با آنها اخباری را سریع ارسال کرد.

رسانه تلویزیون با اینکه میتواند به صورت آنی اخبار را منتشر کند، اما مشکلی که وجود دارد این است که در همه جا قابل دسترس نیست. کسی که در اتومبیل در مسیر برگشت به منزل است و یا در پارک شهر نشسته است نمیتواند تلویزیون تماشا کند. اما در مثال اول فرد میتواند از طریق رادیوی اتومبیل و در مثال دوم نیز از طریق شنیدن صدای رادیو که از بلندگوهای پارک پخش میشود یک خبر فوری و اضطراری را بشنود. گاهی رساندن به موقع یک خبر میتواند جان بسیاری را نجات دهد. فرضا اطلاع رسانی سریع نزدیک شدن یک سونامی به یک شهر ساحلی، میتواند هزاران نفر را نجات دهد. طبیعی است که چنین خبر مهمی را نمیتوان با روزنامه صبح فردا به مردم اعلام کرد. باید اطلاعات سریع به مردم انتقال داده شود. هشداری مبنی بر اینکه زلزه‌ایی در دریا رخ داده و موجی بزرگ به سمت شهر در حرکت است که تا دقایق یا ساعاتی دیگر به شهر میرسد. در این مواقع فضای مجازی نیز میتواند کمک کننده باشد. اما نمیتوان انتظار داشت که در چنین زمانی که دقایق بسیار ارزشمند هستند همه مردم در یک شبکه اجتماعی خاص حضور داشته باشند. چطور میتوان انتظار داشت که فرضا ساعت 10 صبح یک روز بهاری همه مردم استانبول در یک صفحه وبسایت، یا یک صفحه اینستاگرام و یا یک صفحه فیس‌بوک آنلاین باشند که بتوان به همه آنها هشدار داد. بله دور از ذهن و عملا غیر واقع گرایانه است که چنین چیزی رخ دهد.

برای درک بهتر موضوع بهتر است روی همین مثال بمانیم، یعنی فرض بگیریم که زلزله‌ایی در دریا در نزدیکی شهر استانبول ترکیه رخ داده است، و مرکز زلزله نگاری ترکیه این موضوع را به مسئولین کشور اطلاع داده که یک سونامی در حال حرکت به سمت شهر است. مسئولین دولتی به راحتی میتوانند دستور دهند تمامی برنامه‌های رادیویی در همین لحظه قطع شده و این موضوع به صورت هشدار جدی به مردم اطلاع داده شود تا به مکانهای امن و بلند بروند. در این صورت در یک زمان هزاران رادیویی که در تاکسی‌ها و اتومبیل‌های شهر استانبول روشن است این خبر را دریافت خواهند کرد. هیچکس با دیده شک و احتمال انتشار شایعه به این موضوع نگاه نخواهد کرد. چون همه شنیده‌اند که تمامی کانالهای رادیویی در آن لحظه فقط این موضوع را هشدار داده‌اند. این گزینه میتواند به سادگی برای مسئولین دولتی در دسترس باشد. در بعضی کشورها رادیوهای اتومبیلها را طوری طراحی کرده‌اند که در چنین موقعیتهایی حتی اگر صدای رادیوی اتومبیل کم یا قطع باشد به صورت خودکار صدای رادیو زیاد شده و هشدار را اعلام میکند.

 

سادگی و قابلیت استفاده در شرایط گوناگون

شما هیچگاه با راننده اتومبیلی که در حال خواندن روزنامه است مواجه نمیشوید. هیچگاه یک نجار که در حال کار و ساخت یک کمد چوبی است را در حال خواندن روزنامه نمی‌بینید. راننده اتومبیل را در حال تماشای تلویزیون هم نمی‌بینند. حتی در اتومبیلهای پیشرفته و گران قیمت که برای سرنشینان مانیتور طراحی و نصب کرده‌اند برای راننده مانیتوری تعبیه نشده است. البته ممکن است در آینده با فراگیر شدن اتومبیلهای هوشمند این اتفاق بیافتد، اما مقصود نگارنده موارد به صورت عمومی و تاکنون است و درباره آینده پیش بینی نمیکند. شما هیچگاه راننده اتوبوس مسافربری را در حال خواندن پیامکهای گوشی نمی‌بینید. اگر اینکار را انجام دهد و توجه خود را به گوشی جلب کند ممکن است جریمه شود. اگر هم نشود مسافرین به او تذکر خواهند داد که توجه خود را به مسیر راه جلب کند. همین محدودیت را میتوان درباره رسانه‌های فضای مجازی نیز بیان داشت. نه یک راننده، نه یک آشپز، نه یک نجار، نه یک مکانیک و… در حال انجام کار امکان بررسی حسابهای رسانه‌های اجتماعی را ندارند. اگر اینکار را انجام دهند نمیتوانند به درستی به مسئولیت خود عمل نمایند. به عبارتی، مطالعه روزنامه یا مجله یا کتاب، مشاهده تلویزیون، خواندن پیامکهای تلفن همراه، بررسی شبکه‌های فضای مجازی با انجام بسیاری از مسئولیتهای روزانه افراد در تعارض است و حتی در مواردی چون رانندگی میتواند خطرآفرین نیز باشد.

اما رادیو را میتوان در شرایط بسیار متفاوتی بدون ایجاد خطر استفاده نمود. حتی به صورت پیش فرض در تمامی اتومبیلها رادیو نصب می باشد. بسیاری از زنان خانه دار در زمان آشپزی در آشپزخانه به رادیو گوش میدهند. هر روزه میلیونها راننده در حین رانندگی به رادیو گوش میکنند. در بسیاری از کارگاه‌های نجاری و مکانیکی و دیگر شغلها رادیو است که از صبح در حال پخش برنامه است. این صحنه‌هایی است که همه افراد این را بارها تجربه کرده‌اند. حتی یک چوپان در مناطق سرسبز کوهستانی به رادیو گوش میسپارد.[7] مورد دیگر که استفاده از رادیو را آسان میکند کارکردن ساده است. در عصر تکنولوژی هنوز هم با فشردن یک دکمه و پیچاندن پیچ رادیو میتوان به مقصود خود رسید و از آن به سادگی استفاده کرد و نیازی به آموزش خاصی برای استفاده از آن نیست.

هزینه کم برای صاحب رسانه

نکته دیگری که باید به آن توجه داشت هزینه تاسیس یک رسانه است. برای انتشار یک روزنامه به نفرات زیادی نیاز است که و همچنین چاپ و توزیع آن به سادگی برای هر فردی مقدور نیست. باید کسانی که در این زمینه تجربه و همچنین سرمایه کافی دارند ورود کنند. چاپ مجله و کتاب هم با کمی ساده تر بودن نسبت به روزنامه، باز مشکلات و سختی‌های خودش را دارد. تلویزیون را میتوان سخت ترین و پرهزینه ترین رسانه برای صاحب رسانه در نظر گرفت. هزینه پخش یک تلویزیون بیست و چهار ساعته، حداقل به ده‌ها هزار دلار در ماه میرسد. در این مورد وضع رسانه‌های فضای مجازی بهتر است. از هزینه صفر دلار برای رسانه‌های شخصی مانند تلگرام گرفته تا چند صد هزار دلاری برای رسانه‌های حرفه‌ایی متغیر است. کارگزاری که بخواهد از طریق رسانه‌ پیامکی با مخاطبان خود ارتباط برقرار کند باید هزینه بالایی بپردازد. معمولا این مورد برای تبلیغ کالا به کار میرود و یا برای ارسال پیامکهای دولتی. نقطه ضعفهای این رسانه ها قبلا بررسی شده‌اند. در مقابل این رسانه‌ها رادیو از هزینه بسیار کمتری برای تاسیس و پخش برنامه برخودار است. ساخت برنامه‌های رادیویی بسیار کمتر از برنامه‌های تلویزیونی است. ساخت یک استودیوی رادیویی بسیار کم هزینه تر از یک استودیوی تلویزیونی می باشد. رادیو را میتوان حتی تک نفره اداره کرد. اما نمیتوان روزنامه را به تنهایی منتشر کرد. نمیتوان تلویزیون را به تنهایی اداره کرد. استخدام افراد متخصص چه فنی، چه اجرایی هزینه بردار است که رادیو در همه زمینه ها در مقایسه با دیگر رسانه ها ارزانتر می باشد. البته جا دارد که یادآوری شود که صفحات مجازی را میتوان بدون پرداخت هزینه تاسیس کرد، اما در مقام مقایسه گستردگی و کارایی، نمیتوان آن را با رادیو هم طراز دانست.

نتیجه گیری

            بشر در حال پیشرفت است و ابزار و رسانه‌های مختلفی اختراع شده‌اند و همگی جایگاه خود را به عنوان رسانه بین مردم باز کرده‌اند. اما با اینکه بیش از یک قرن از تاسیس رادیو میگذرد، هنوز این رسانه قدرت خود را حفظ کرده و هیچکدام از رقبا نمیتوانند آن را کنار بزنند. حتی عده ایی تصور میکردند که با آمدن گوشی‌های هوشمند به زودی رادیوی کارآیی خود را از دست میدهد. اما رادیو خود را بروز رسانی کرد و با رفتن به سمت تولید اپ، جهشی چند پله‌ایی نمود که باز توان رقابت را از دیگر رسانه ها گرفت. به عنوان نمونه چند سال پیش در ایران، فقط امکان داشت که رادیوهای داخلی و نهایتا چند رادیوی فارسی زبان که از خارج برنامه پخش میکردند را شنید. اما هم اکنون میتوان از طریق اپ در گوشی همراه به چند صد رادیو در جهان گوش داد. میتوان به ده‌ها رادیوی فارسی زبان گوش کرد. میتوان فهرست پخش برنامه‌های آنها را مشاهده نمود. میتوان در اپ رادیو راه‌های تماس رادیوها را مشاهده کرد. اما باید خاطرنشان کرد که رادیو به گوشی همراه کوچ نکرده است، بلکه با داشتن روش سنتی خود، هم اکنون یک مسیر جدید را برای جذب مخاطب باز کرده که تعداد شنوندگان خود را به مراتب از گذشته بیشتر کرده است. چشم اندازی که از آینده رادیو دیده میشود این است که این رسانه همچنان قدرتمند در ده‌های آینده حضور خواهد داشت و علائمی از افول آن دیده نمی‌شود.

نویسنده: رامین باقری

مارس 2023

---

[1] اولین روزنامه در سال 1605 میلادی توسط یوهان کارلوس در شهر استراسبورگ در فرانسه منتشر شد. نام این روزنامه Relation aller Fürnemmen und gedenckwürdigen Historie بود.

منبع: http://bit.ly/3nDJGcZ

[2] 1940 اولین تلویزیون خانگی وارد بازار شد.

[3] رادیو در سال 1920 به صورت عمومی شروع به کار کرد.

منبع: http://bit.ly/42YnFp6

[4] http://bit.ly/3ZxPJwH

[5] http://bit.ly/40sH5Rs

[6] نویسنده این مقاله سابقه امداد رسانی در مناطق زلزله زده و همینطور جنگ زده (افغانستان) را داشته و این موارد را شخصا تجربه کرده است.

[7] تجربه شخصی نگارنده است که چوپانی جوان از طریق شنیدن برنامه های رادیویی به مسیح ایمان آورده بود.