---

این عناصر از دین، مخصوصاً متافیزک، بُعد الهی یا ماورایی دین را نادیده می­گیرد و آن  را در حدِّ احساس صرف تقلیل می­دهد. همچنین، او اعتقاد داشت که «اخلاق» نیز بخشی مجزا از دین می­باشد و تلاش می­کرد تا اخلاق را در بستری متفاوت از دین تفسیر و تعبیر نماید. البته، منظور «شلایرماخر» این نیست که دین هیچ­گونه رابطه ای با متفافیزیک و اخلاق ندارد؛ بلکه منظور وی این است که باید هر کدام از این عناصر را در چارچوب خود تشریح و درک نمود. (شلایرماخر ۱۹۹۶، ۱۹؛ لِین ۲۰۱۰، ۲۹۴)

احساس «وابستگی مطلق» قائم به خود و غیرقابل بیان است. همچنین، «شلایرماخر» اعتبار تجربۀ دینی یا احساس وابستگی مطلق را قائم به خود می­داند و نه تجربۀ عقلی یا معرفتی. به این معنی که این احساس وابسته به مفاهیم و باورهای ذهنی و عقلی نیست و مستقلِ از این مفاهیم، وجود دارد. به عقیدۀ «شلایرماخر»، نه شناخت و نه عمل، هیچ کدام نمی­توانند مبنایی برای دیانت یا تقوا باشند؛ به­ عبارت دیگر، صرف دانستن و شناخت اصول اعتقادات دینی یا الهیات، نمی­توان کسی را دین­دار یا پارسا نامید، بلکه ایمان قلبی به آن حقایق است که موجب پارسایی می­گردد. به­ علاوه، تنها عمل به دستورات دینی شخص را دین­دار نمی­سازد، بلکه نیت و انگیزه­های شخص است که معیار دین­داری و تقوا می­باشد. انگیزه­هایی که ناشی از خودآگاهی و احساسی درونی است که او آن را «احساس وابستگی مطلق» می­خواند. (شلایرماخر ۲۰۰۴، ۹- ۱۰)

این احساس شهودی یا به قول «شلایرماخر» «احساس وابستگی مطلق» قابل توضیح و تشریح نیست و همانطور که وی خاطر نشان می­سازد، احساسی شهودی است و نمی­توان آن را با مفاهیم ذهنی و عقلانی تشریح کرد. البته، باید به این نکته توجه نمود که به اعتقاد «شلایرماخر» و پیروانش، مفاهیمی در دین وجود دارند که می­توان آنها را به وسیلۀ عقل درک نمود و یا به شرح و توضیح آنها پرداخت. مانند برخی از صفات و ویژگی­های خداوند از قبیل: قدرت مطلق یا نیکویی الهی؛ بااین­حال، مفاهیمی نیز وجود دارند که نمی­توان آنها را به ­واسطۀ عقل درک نمود. (پترسون و دیگران ۱۳۸۹، ۴۱- ۴۳)

«آلستون» نیز در نقد تجربه­ گرایی حسی معتقد است که نمی­توان صحّت این­گونه از تجربیات حسی را تضمین نمود. او بیان می­کند که دریافت­های حسی ما ممکن است دستخوش توهم و خیال پردازی­­مان گردد. به عنوان مثال، ممکن است کسی تصور کند که در دوردست اتومبیلی را مشاهده می­کند؛ بااین­حال، ممکن است گاوی را به اشتباه بصورت اتومبیل تصور کرده باشد. در واقع، گزارش­های ما از آنچه احساس می­کنیم، لزوماً نمی­تواند بر واقعیات استوار باشند. در مورد تجربۀ حسی «شلایرماخر» نیز می­توان این را گفت که شاید تجربۀ مورد نظر او تنها توهمی از وجودی مطلق یا همان خدا باشد و نه بیش از آن. (استامپ و دیگران ۱۳۸۳، ۷۱)

اما سوال اینجاست که چگونه می­توان مفاهیم دینی را از دل احساسات و عواطف صرف، بیرون کشید، بدون آنکه نسبت به آن تحلیلی عقلانی داشت؟ و یا چگونه می­توان درستی و نادرستی تجارب احساسی و عاطفی را مورد ارزیابی قرار داد؟ به بیان دیگر، نمی­توان احساسات و عواطف دینی را پیشامفهومی به­ حساب آورد و یا آنها را از مفاهیم و باورهای ذهنی و عقلانی تفکیک نمود. زیرا، احساسات و عواطف نمی­توانند به ­صورت مستقل وجود داشته باشند، بلکه وابسته به مفاهیم می­باشند. چون در غیر این صورت با احساسات و عواطف مبهم و گیج­کننده­ای روب­رو خواهیم بود که نمی­توانند هیچ­گونه شناختی از آنها به ­دست آورد. (اسماعیلی و جوادی ۱۳۹۴، ۲۲) بنابراین، به ­نظر می­رسد که رویکرد شلایرماخر به لحاظ فلسفی و حتی معیارهای شناخت عواطف احساسی، دارای نوعی تضاد می­باشد. «فویرباخ»، در نقد تجربه­ گرایی مذهبی، معتقد است که تجربۀ احساسی را نمی­توان به ­عنوان تجربه ه­ای الهی از خدا تعریف نمود. او معتقد است که انسان­ها خود خدایان و ادیان مختلف را به­ وجود آورده­اند؛ به بیانی دیگر، خدایان و ادیان همان آرزوها، نیازها و ترس­هایی است که بواسطۀ قدرت تخیل بشر شکل گرفته­اند. از این­رو، انسان می­تواند به اشتباه، احساسات خود را به­جای تجربه­ های الهی در نظر بگیرد و شیفته و مجذوب آن گردد. «فویرباخ»، تعریف «شلایرماخر» از خودآگاهی مذهبی را نه به­ عنوان خداآگاهی یا آگاهی از وجودی برتر، بلکه تنها بعنوان خودآگاهی یا آگاهی از احساسات خود، برمی­شمرد. (مک­گراث ۲۰۰۸، ۲۷۴- ۲۷۵) «مک­گراث» دراین­باره می­نویسد: «همانطور که “فویرباخ” تأکید می­کند، آنچه در این تجربه بشری به تجربه درمی­آید ممکن است نه خدا، بلکه خودِ ما باشیم. ممکن است ما صرفاً تجربیات خودمان را برون­افکنی کرده و به آنها جنبۀ عینی داده باشیم، و بعد نتیجه کار را “خدا” نامیده باشیم، غافل از آنکه آنچه خدایش می­پنداریم صرفاً تجربیات زاییدۀ طبیعت بشری خودمان است.» (مک­گراث ۲۰۰۸، ۲۷۵).

همچنین، هنگامی که «شلایرماخر» در مورد تجربۀ احساسی صحبت می­کند، تنها به آنچه خود او تجربه کرده و یا لااقل در مورد آن می ­اندیشد، بحث می­کند. به بیانی دیگر، تجربۀ احساسی که مَدّ نظر «شلایرماخر» است، بسیار شخصی است و نمی­توان آن را در مورد تجربیات دیگران نیز تعمیم داد. بنابراین، او تنها می­تواند در مورد تجربه، احساس و خودآگاهی خود صحبت کند؛ اما انسان تنها زمانی می­تواند آنچه را که او بیان می­کند، تجربه کند که خودش هم عیناً همان احساساتی را که او تجربه نموده، از همان جنس و از همان کیفیت تجربه نماید. که البته به ­نظر نمی­رسد این امر منطقی باشد. زیرا، اگر اساس دین را تجربه بیانگاریم، ب­خاطر نسبی بودن تجربیات و نیز جزئی بودن احساسات، نمی­تواند مرجع درستی برای دریافت­های دینی باشد. «هگل»، این نوع نگرش الهیاتی را تصوراتی خیالی می­داند که پایه  و اساسی الهیاتی ندارند؛ او بیان می­کند که نمی­توان از صحّت و سقم این نوع تجربیات اطمینان حاصل کرد. همچنین، با فرض اینکه این تجربیات درست باشند باز هم این سوال پیش می­آید که: «آیا این تجربیات در رابطه با امری واحد است یا خیر؟» به بیانی دیگر، نمی­توان امری مجهول که غیرقابل توضیح و تشریح  است را به موضوعی برای تجربۀ همگانی تعمیم داد. (صمیمی و گندمی ۱۳۹۶، ۲۹۹؛ باسط و دیگران ۱۳۹۷، ۵۸) 

نگرش شلایرماخر چه ارتباطی با الهیات لیبرال دارد؟

تأکید بر تکثرگرایی دینی

نخست اینکه، مفهوم تجربۀ دینی در اندیشه «شلایرماخر»، منجر به «تکثرگرایی دینی[1]» می­گردد. این موضوع از آنجا آشکار می­شود که نمی­توان به درستی مرجعی برای تجربیات حسی که وی از آن سخن می­گوید، مشخص نمود. به بیانی دیگر، «شلایرماخر» تمامی ادیان را جلوه­ هایی از یک واقعیت می­داند. از این­رو، می­توان خداشناسی وی را الهیاتی مبتنی بر «تکثرگرایی» دانست. به اعتقاد او، دین به مثابه فرم­های مختلف موسیقی است که هر کدام از آنها در واقع خود شکلی از موسیقی را تشکیل می­دهند. از این جهت، تمامی تنوعات دینی، فرم­هایی اند که با هم یک کُل را تشکیل می­دهند. بنابراین، تمامی تجربیات دینی یا به بیانی بهتر، تمامی تجارب حسیِ ادیان مختلف، دارای یک وحدت می­باشند و به این سبب معتبر هستند. هرچند، «شلایرماخر» مسیحیت را شکل کامل­تری از دین معرفی می­کند که می­توان در آن «حس وابستگی مطلق» را به ­صورت کامل­تری تجربه کرد، اما از نظر او، باورمندان به ادیان چند خدایی هم به همان اندازه دین­دار هستند و از تجربیات معتبر برخوردارند که مؤمنین مسیحی. نتیجۀ این رویکرد را می­توان به ­صورت پذیرش همه ادیان و معتبر دانستن آموزه­ ها و تجارب ایشان دانست که یکی از شناخته شده ­ترین ویژگی­ها الهیات لیبرال است که در بحث نجات­شناسی به نجات جهانشمول از طریق همۀ ادیان منتهی می­شود. (دیباجی و رجبی ۱۳۹۶، ۶۲-۶۳؛ باسط و دیگران ۱۳۹۷، ۵۷-۵۸)

ردّ الهیات و آموزه­ های کلیسا

نکتۀ دوّم اینکه، «شلایرماخر» دیدگاه­های سنتی کلیسا را ردّ می­کند. او این کار را در حوزه های مختلفی مانند: آموزه خدا، مسیح ­شناسی، نجات­شناسی و غیره انجام داد که از حوصلۀ این بحث خارج است. اما بطور مشخص می­توان به اساسی ­ترینِ آنها یعنی نظر وی راجع به کتاب­مقدس اشاره نمود. او معتقد بود که کتاب­مقدس را نمی­توان گزارشی از اعمال خدا در تاریخ دانست، بلکه تنها حاوی تجربیات دینی افراد در اعصار مختلف می­باشد و به همین دلیل نمی­توان هرآنچه را که در آن به ثبت رسیده پذیرفت. به­ عبارت دیگر، کتاب­مقدس الهام خدا نیست. «مک­گراث»، در توضیح پروتستان لیبرال ابراز می­دارد که این الهیات در جهت بازخوانی آموزه های دینی مبنی بر پذیرش آن توسط انسان متجدد، دست به تغییر و حذف عناصر الهیات سنتی زد و در این بین هر قسمت از دین و آموزه­های آن را که با عقل یا یافته ­های علمی مغایرت داشت، نادیده و یا حذف نمود. (مک­گراث ۲۰۰۸، ۱۱۹)

این دقیقاً همان کاری است که «شلایرماخر» قصد داشت تا انجام دهد؛ یعنی حذف هرآنچه مورد پذیرش انسان متجدد و یافته ­های علمی نباشد. به­ عنوان مثال، معجزات مسیح که خاصیتی متافیزیکی داشت با تعریف او از دین هم­خوانی نداشت. بروان دراین­باره می­نویسد: «دیگر لزومی نداشت شلایرماخر تمامی جزئیات کتاب­مقدس را جدی بگیرد.» (بروان ۲۰۱۷، ۱۳۳) بنابراین، جداسازی دین از متافیزیک و اخلاق، منجر به دیدگاهی خواهد شد که بسیاری از مفاهیم بنیادین دین را تغییر داده و آن را با تفسیری دیگر بازخوانی خواهد نمود. با اینکه «شلایرماخر» می­کوشید تا مسیحت را از حملاتی که عقل­گرایان متوجه آن می­نمودند، نجات بخشد؛ اما متأسفانه این کار به قیمت نادیده­ گرفتن بسیاری از آموزه­های بنیادین الهیاتی منجر گردید. «لِین» در این­باره می­نویسد: «او مذهب را این­گونه از حملات دشمنانش رهایی می­داد و بدان جایگاهی می­بخشید اما به قیمت تسلیم کردنِ محتویات واقعی آن.» (لِین ۲۰۱۰، ۲۹۵).

نگرشی اومانیستی و انسان ­محور

نگرش «شلایرماخر» در مورد تجربه دینی، نگرشی «اومانیستی[2]»، «فردگرایانه[3]» و «انسان محور» است. اساس اندیشۀ «شلایرماخر» در جداسازی دین از متافیزیک و اخلاق است؛ او با بیان اینکه اخلاق از وجدان، متافیزیک از عقل، و دین از احساس سرچشمه می­گیرد، بر محوریت انسان در معنا بخشیدن به این عناصر، تأکید نمود. به­علاوه، از آنچه پیش­تر بدان پرداخته شد می­توان دریافت که نگرش «شلایرماخر» در بحث تفسیر کتاب­مقدس نیز اومانیستی و انسان­محوارنه بوده است. او تا جایی پیش می­رود که کتاب­مقدس و آموزه­های آن را نه الهامی می­داند و نه مصون از خطا، بلکه از نظر او کتاب­مقدس تنها ثبت تجربیات دینی انسان در طول تاریخ است. در واقع، چیزی که در اینجا ملاک

است نه مکاشفۀ خدا، بلکه احساسات بشری است. این یکی از اساسی­ترین نگرش­های الهیات لیبرال است. الهیاتی که محور آن انسان است نه خدا. (حسنی ۱۳۹۶، ۷۹-۸۱)

چرا چنین تفکری به جهان­بینی ماتریالیستی نزدیک است؟

شاید بتوان گفت مهم­ترین خصوصیتی که اندیشۀ «شلایرماخر» در باب تجربۀ دینی را به جهان­بینی ماتریالیستی نزدیک می­سازد، گسست او از متافیزیک و مابعدالطبیعه است. در این بین، تعریف «شلایرماخر» از مفهوم «خدا» را می­توان به ­عنوان زیربنای این نوع نگرش برشمرد. او خدا را بسیار دور و غیرقابل دسترس می­دید و به همین علت از نسبت دادن هرگونه از مقولات بشری به خدا سرباز می­زد. او نمی­خواست خدا را به ­واسطۀ تعاریف بشری محدود نماید. بااین­حال، این تعریفِ از خدا، به نتیجه­ای معکوس خواهد رسید؛ زیرا، از ترس محدود کردن خدا به ­وسیلۀ مقولات و تعاریف انسانی، خدا را در بند اندیشه و تخیلات انسانی محدود می­سازد. حسنی به درستی دراین­باره می­گوید: « این تلقی از تبیین شلایرماخر از خدا، مشخص می­شود که مفهوم خدا و وجود او کاملاً وابسته به انسان و شهود اوست و بـدون تخیـل انسـان، خـدا تشخصـی نـدارد. بـه تعبیـر دیگـر، شلایرماخر با این تصویر از خدا، بر درونی بـودن خـدا بـه جـای فراوجودی او تأکید می­کند.» (حسنی ۱۳۹۶، ۸۱) بنابراین، این نوع تفکر مفهوم خدا را به­عنوان وجودی جدای از انسان مخدوش می­نماید و نتیجۀ آن این است که انسان هرچه بیشتر از باورهای متافیزیکی فاصله می­گیرد و همه چیز را تنها در وجود و زندگی خویش می­جوید.

کلام پایانی

اگرچه «شلایرماخر» تلاش نمود تا ایمان مسیحی را از گزند حملات عقل­گراها و جنبش روشنگری نجات بخشد، اما این امر باعث شد تا از مسیحیت راست­ دین فاصله بگیرد. ایدۀ «احساسات مذهبی» یا «تجربه دینی» او با جداسازی متافیزیک و اخلاق از یک سو و فلسفه و علم از سوی دیگر، عملاً دین را به احساسات صرف تقلیل داد و آن را به ­عنوان امری درونی ارائه نمود. اتفاقی که باعث شد تا مسیحیت از آنچه بود، یعنی دینی خدامحور، به دینی انسان­محور تبدیل گردد. آرای «شلایرماخر»، هرچند به­ نظر پیچیده و جذاب می آیند، اما به واقع راه حل مناسبی را به انسان ارائه نمی­کند. می­توان گفت که ایدۀ احساسات مذهبی به ­نوعی مبهم است و نمی­توان آن را به لحاظ منطقی مورد پذیرش قرار داد.

همچنین، به ­نظر می­رسد این نگرش بیشتر از اینکه یک نگرش الهیاتی باشد، نگرشی اومانیستی و حتی روانشناسانه است. «شلایرماخر»، با تهی نمودن معانی بنیادین ایمان مسیحی مانند بازخوانی تعریف آموزۀ خدا، مسیح، کتاب­مقدس و غیره، اساساً دین جدیدی را به­ وجود آورد. دینی که مبتنی بر تفکر انسانی است و نمی­تواند از مرزها و محدودیت­های انسانی

فراتر رود. و در نهایت، با مطالعۀ این نگرش می­توان جنبه­ هایی از تفکر ماتریالیستی را در آن مشاهده نمود. اینکه خدا و متافیزیک در آن جای ندارد و همه چیز حول محور انسان و حواس او در گردش است. به هرحال، «شلایرماخر» یکی از نخستین اشخاصی است که در حوزۀ تجربه دینی در عصر معاصر وجود داشته است و تأثیر زیادی بر الهیات معاصر گذاشته است.

بعلاوه، توجه به این نکته حائز اهمیت است که نمی­توان تمامی اندیشه­های شلایرماخر را ب­کلّی نادیده گرفت و ردّ کرد. بی­گمان، تجربۀ احساسی، یکی از مهم­ترین مسائل دینی است. به­ طور قطع نظرات «شلایرماخر» نکات زیادی را حتی در مورد ایمان مسیحی بخصوص در حیطۀ تجربه و احساس، روشن می­کند. به­ عنوان مثال، می­توان به این نکته توجه کرد که می­باید به تمامی ویژگی­ها و خصوصیات  وجودی انسانی مانند عقل و احساس در امور دینی توجه نمود. امری که در بسیاری از محافل مسیحی نادیده گرفته می­شود. برخی بیش از حد بر عقل و برخی دیگر بیش از حد بر احساس و تجارب مربوط به آن تأکید می­کنند. بااین­حال، با مطالعۀ اندیشه­های «شلایرماخر» می­توان به این واقعیت رسید که بهتر است تعادل را دراین امور در نظر داشت.