---

معیارهای تعیین کانُن و کتبی که در کانُن قرار نگرفته‌اند

مقدمه

بخش اول کتاب مقدس که به عهد عتیق معروف است طی هزار سال نگاشته شده است. اولین قسمت عهد عتیق کتابهای تورات[1] می باشد که توسط موسی نوشته شده، و آخرین کتاب آن نیز توسط ملاکی در 400 ق. م نوشته شده است. به این فهرست، «کانُن»[2] میگویند. کانُن به معنی قائده یا معیار می باشد. البته باید توجه داشت که این واژه در 300 بعد از میلاد مرسوم شد[3] و منظور از آن، هم فهرست کتب عهد عتیق، و هم فهرست کتب عهد جدید است. اما در این نوشتار به معنای فهرست عهد عتیق به کار خواهد رفت.

ترجمه یونانی عهد عتیق

در سال 332 ق.م اسکندر مقدونی اسرائیل را تصرف کرد و یهودیان آن سرزمین پراکنده شدند.[4] بسیاری از آنها به مصر رفته و در شهر اسکندریه اقامت گزیدند.[5] با گذشت زمان اکثر آنها زبان عبری را فراموش کردند و از زبان و خط یونانی استفاده نمودند.[6] در نتیجه برای عبادت خود دچار مشکل شدند. بنابراین در سال 250 ق.م یهودیان ساکن اسکندریه به دستور بطلمیوس[7] کتاب مقدس (عهد عتیق) را به زبان یونانی ترجمه کردند.[8] ترجمه این کتاب حدود پنجاه سال طول کشید.[9] این ترجمه شامل 46 کتاب بود و به «هفتادگان»[10] معروف شد. زیرا باور بر این بود که هفتاد نفر در ترجمه آن شرکت داشته اند.[11] البته این ادعا فقط در نامه «اریستیاس» آمده است و سندیت دیگری ندارد.[12] اما این ترجمه بحثهایی را به دنبال داشت. چون بعضی از کتابهایی که در این مجموعه قرار داشتند در نسخه عِبری کتاب مقدس وجود نداشتند.[13]

شورای جامنیا

شک و شبهه و بحثها درباره بعضی از کتابهای موجود در ترجمه یونانی کتاب مقدس ادامه داشت تا در حدود سال 100 میلادی رهبران قوم یهود در شهر «جامنیا»[14] در اسرائیل جمع شدند و فهرست 39 عددی کتابهای پیدایش تا ملاکی را به عنوان کتابهای الهامی پذیرفتند.[15] در این بازبینی کتابهایی که بدون داشتن نسخه عِبری در ترجمه یونانی هفتادگان حضور پیدا کرده بودند از فهرست حذف شدند. به این ترتیب کانُن کتاب مقدس یهودی بسته شد، به این معنی که کتابی به فهرست آن اضافه یا کم نخواهد شد.

آپوکریفا

یهودیان کتابهایی که از فهرست حذف شدند را «قانون ثانی» نامیدند که به مفهوم قانونی بودن آنها، اما در درجه دوم اهمیت  قرار گرفتن آنها می باشد.[16] اما بعد از قرن اول میلادی مسیحیان ترجمه یونانی هفتادگان را مرجع عهد عتیق خود قرار دادند و همه 46 کتاب را به رسمیت شناختند.[17] در قرن شانزدهم پروتستانها مجدداً همان فهرست 39 عددی یهودیان را پذیرفتند و کتابهای بحث برانگیز را کنار گذاشته و آنها را «آپوکریفا» نامیدند. آپوکریفا به مفهوم “کنار گذاشته شده” می باشد.[18] اما کلیسای کاتولیک و ارتدکس بر همان فهرست 46 عددی مسیحیان اولیه اصرار ورزیده و آن کتابها را معتبر دانستند.[19]

کانُن

همانطور که پیشتر گفته شد واژه کانُن به معنی معیار می باشد و از واژه یونانی Canon گرفته شده است.[20] در ادبیات الهیاتی، کانُن به معنی فهرست نهایی و قابل اطمینان کتابهای عهد جدید و قدیم است که در مجموع به عنوان کتاب مقدس از آنها یاد می شود.[21] نویسنده های کتابهای عهد عتیق از منابع مختلفی برای نگاشتن کتاب استفاده کرده­اند. اما باید توجه داشت که همه این منابع قابل اطمینان بوده و در اصالت آنها در آن زمان، هیچ شکی وجود نداشته است.

فهرستهای مختلف

کتابهای عهد عتیق در طول بیش از هزار سال نوشته شده­اند. اما سوال اینجاست که آیا کتابهای دیگری نیز در این دوره زمانی نوشته شده است که در فهرست های ذکر شده قرار نگرفته باشد؟ پاسخ مثبت است. بنابراین ما حداقل با سه فهرست روبرو هستیم. کتابهایی که در فهرست کانُن قرار دارند و 39 عدد می باشند. کتابهایی که در فهرست کتب ثانی قرار دارند، و کتابهایی که در همان دوره نوشته شده اند و کتاب مقدس به نامِ آنها اشاره می­کند اما جزو فهرست اول و دوم نیستند. اما فهرستها به اینجا ختم نمی شود و یک فهرست چهارمی نیز وجود دارد و آن فهرست کتابهایی است که جزو کتابهای دروغین محسوب میشوند و اعتبار آنها تائید نشده است.

فهرست کانُنی

فهرست اول شامل 39 کتابی می شود که یهودیان و پروتستانها آنها را کانُنی می­نامند که شامل: پیداش، خروج، لاویان، اعداد، تثنیه، یوشع، داوران، روت، اول سموئیل، دوم سموئیل، اول پادشاهان، دوم پادشاهان، اول تواریخ، دوم تواریخ، عِزرا، نِحمیا، اِستر، ایوب، مزامیر، امثال سلیمان، جامعه، غزل غزلها، اِشعیا، اِرمیا، مراثی، حِزقیال، دانیال، هوشع، یوئیل، عاموس، عوبدیا، یونس، میکاه، ناحوم، حَبَقوق، صَفنیا، حَجی، زکریا و مَلاکی می­باشد.

فهرست آپوکریفا

 فهرست دوم شامل کتابهایی می باشد که در فهرست ترجمه هفتادگان وجود دارد، اما یهودیان و پروتستانها آنها را کنار گذاشته­اند، اما مسیحیان کاتولیک و ارتدکس همچنان آنها را معتبر می­دانند. نامهای آن کتابها از این قرار است: طوبیت، یهودیت، اول مکابیان، دوم مکابیان، حکمت سلیمان، حکمت بن سیراخ، باروک، دوم عزرا، اضافاتی بر استر، اضافاتی بر دانیال و دعای مَنَسی.[22]

فهرست کتابهایی که نامشان ذکر شده

اما فهرست سوم یعنی کتابهایی می باشد که در کتاب مقدس به نام آنها اشاره شده اما کتابهای الهامی نیستند. این فهرست شامل کتابهای: جنگ های خداوند،[23] کتاب یاشر،[24] کتاب کارهای سلیمان،[25] کتاب تاریخ پادشاهان اسرائیل،[26] کتاب تاریخ پادشاهان یهودا،[27] کتاب تاریخ پادشاهان داوود،[28] کتابهای تاریخ سموئیل نبی، تاریخ ناتان نبی، تاریخ جاد نبی[29] و کتاب تاریخ اخیا،[30] می باشد.

فهرست کتابهای غیرحقیقی (دروغین)

اما فهرست چهارم به نام «سودْاِپیگْرافایی»[31] است. این کتابها، کتابهای دروغین و غیر حقیقی می­باشند که به شیوه ادبیات عهد عتیق نوشته شده­اند.[32] درباره عدم حضور این کتابها در فهرست کانُن اختلاف نظری بین یهودیان و مسیحیان وجود ندارد. این فهرست شامل کتابهای: کتاب اول آدم و حوا، کتاب دوم آدم و حوا، کتاب یوبیل، شهادت اشعیا، عهدهای مشایخ دوازده گانه، نظریات موسی، سوم مکابیان، چهارم مکابیان، رازهای خنوخ، مزامیر سلیمان، مزمور 151 می باشد.

وحی و الهام

در ادبیات کتاب مقدس منظور از «وحی» مطلبی است که مستقیما از طرف خدا و به وسیله روح القدس به نبی اعلام شده باشد و شخص موظف باشد دقیقا همان کلمات را بنویسید.[33] اما الهام به معنی مکاشفه الهی بر قلب و ذهن انبیاء می باشد تا مطالب را بر اساس توانایی و ملاحظات مخصوص به خود،[34] اما طبق اراده خدا بدون خطا بنویسند.[35] در مورد الهام، باور بر این است که روح القدس در طول نوشتن کتاب بر نویسنده نظارت داشته است و آنها بدون خطا مطالب را نوشته­اند.[36] این موضوع چه درباره کتابهایی که یک نویسنده داشته است، (مانند تورات) و چه در کتابهایی که چندین نویسنده داشته­اند، (مانند مزامیر، سموئیل، پادشاهان) به یک اندازه صدق می­کند.[37]

منابع نگارش کتاب مقدس

الف: مکاشفه مستقیم

در این منبع که از آن به عنوان «وحی» نام برده شد خدا مستقیم با انبیا صحبت می­کرده است و کلام خودش را به آنها دیکته می­کرده تا آنها مطلب را به نگارش درآورند. برای نمونه میتوان به کتاب ارمیا باب 36 آیه 1 و 2 اشاره کرد که می­گوید: «در چهارمین سال سلطنت یهویاقیم، پادشاه یهودا، خداوند به من گفت: “طوماری بردار و هر چه را که تا کنون درباره اسرائیل و یهودا به تو گفته‌ام بر آن بنویس”»[38] این منبع کمترین استفاده را در عهد عتیق دارا است. چون قسمتهایی که به شکل مستقیم وحی شده است کمتر به چشم میخورد.

ب: اسناد مکتوب

نویسندگان کتاب های تاریخی عهد عتیق برای نوشتن از اسناد کانُنی و غیرکانُنی استفاده کرده­اند. به این معنی که نویسندگان موخرتر، از کتابها و مطالب نوشته شده قدیمی تر که مورد اعتماد بوده اند بهره میگرفتند. در این مسیر روح القدس آنها را هدایت می کرده تا بتوانند نوشته های حقیقی و دروغین را از هم تشخیص دهند.

ج: اطلاعات شفاهی

             این منبع باعث ایجاد بحثهای زیادی شده است. اما انتقال اطلاعات قومی و قبیله­ایی و همینطور افسانه­ها و اساطیر ملی در دوران باستان به شکل شفاهی امر مهمی تلقی می­شده است.[39] انبیای کتاب مقدس نیز از این روش برای انتقال نبوتهای خود برای قوم استفاده می­کردند. اما نکته مهم که نباید نادیده گرفته شود، این است که اگر زمانی از دوره نبوت می­گذشت، و نویسندگانی در آینده قصد نوشتن این مطالب را داشتند، از طریق روح القدس هدایت شده و میتوانستند مطالب شفاهی حقیقی را از غیرحقیقی تمییز دهند.[40]

چگونه الهامی بودن کتابها را تشخیص دادند؟

معیار تعیین کانُن

با توجه به اینکه واژه «کانُن» در عهد عتیق نیامده است و همینطور فهرستی نیز از این کتابها در متون عهد عتیق وجود ندارد، شورای «جامنیا» چگونه توانسته است که فهرست اصلی را از غیر اصلی تشخیص دهد؟ اولین و مهمترین معیار، شهادت شاهدان عینی زیادی از رهبران و افراد قابل اعتماد قوم، مبنی بر معتبر بودن یک کتاب بوده است.[41] مورد بعدی که مورد استناد قرار گرفت متنی است که «یوشع بن سیراخ» نوۀ نویسنده کتاب «بن سیراخ» که از کتب آپوکریفا می باشد در مقدمه ترجمه یونانی آن نوشته است. او در سال 132 ق.م در مقدمه ایی بر ترجمه یونانی کتاب پدربزرگ خود مینویسد: «از آنجا که تورات، انبیاء و سایرین که پس از آن ها آمده اند.»[42] با استناد به این متن، شورا اعلام کرد که کتابهای کانُنی شامل “تورات”، “انیباء” و “دیگر نوشتجات” می باشد. بنابراین تعدادی از کتابها، از جمله خود کتاب «بن سیراخ» که جزو این سه فهرست ذکر شده نبودند، در فهرست کتابهای آپوکریفا قرار گرفتند.[43]

مورد سوم برای فهرست کانُنی مورد قبول در نشست «جامنیا» این است که هیچ سند تاریخی یا سنت شفاهی مبنی بر مخالفت با کتابهای فهرست 39 عددی وجود نداشته است.[44] حتی در این زمینه میتوان به شهادت یوسیفوس[45] تاریخ نویس یهودی اشاره کرد که مینویسد: «تاریخ ما تا زمان اردشیر دوم (464 تا 424) جز به جز نوشته شده است، اما دیگر مانند سابق و به شکل نیاکانمان به آن ارزش قائل نیستیم، زیرا از آن تاریخ به بعد دیگر انبیایی ظاهر نشدند.»[46] منظور یوسیفوس این است که نویسندگان بعد از ملاکی، نبی نبوده اند و کتابهای آنها نبوتی نیست.[47]

کلام آخر

با توجه به اینکه یهودیان اولیه با دقت و حساسیت بالایی به نگهداری کتابهای مقدس خویش همت میگماشتند، از بین رفتن یک کتاب الهامی دور از ذهن است. حتی راه یافتن یک کتاب غیر الهامی نیز کاملا بعید می باشد. به این دلیل که شورای «جامنیا» نشان داد که حتی اگر کتابی مشکوک وارد فهرست کتاب مقدس گردد یهودیان با اغماض از کنار این موضوع گذر نخواهند کرد و در شوراها به این مسئله خواهند پرداخت. با توجه به اینکه هزار و نهصد سال از آن شورا می­گذرد و دیگر هیچ بحثی درباره کتابهای موجود در این لیست 39 عددی وجود ندارد، میتوان با اطمینان گفت که بحثها دربارۀ تعداد این کتابها خاتمه پیدا کرده و کانُن کتاب مقدس بسته شده است.

نویسنده: رامین باقری

می 2022

---

[1] پیدایش، خروج، لاویان، اعداد، تثنیه

[2] Canon

[3] یوجین اچ مریل، جهان و کلام، انتشارات برادمن و هولمن، 2011، ص 87

[4] عبدالرحمان سلیمانی اردستانی، یهودیت، انتشارات طه، ص 155

[5] توماس میشل، کلام مسیحی، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، ص 27

[6] همان منبع، ص 27

[7] بطلمیوس یکم. ۲۸۳–۳۶۷ پیش از میلاد زندگی میکرد.

[8] عبدالرحمان سلیمانی اردستانی، یهودیت، انتشارات طه، ص 157

[9] یوجین اچ مریل، جهان و کلام، انتشارات برادمن و هولمن، 2011، ص 90

[10] یا «هفتاد» یا «سبعینیه» یا «سِپتواِجنت» یا «هفتادگان» یا «XXL» یا « هفتادتنان» یا «هفتادی»

[11] توماس میشل، کلام مسیحی، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، ص 27

[12] راذر فورد ایچ پلت جی آر، کتاب های فراموش شده عَدن، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، ص 324

[13] توماس میشل، کلام مسیحی، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، ص 27

[14] Jamnia

[15] توماس میشل، کلام مسیحی، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، ص 27

[16] عبدالرحمان سلیمانی اردستانی، کتاب مقدس، انتشارات طه، ص 119

[17] توماس میشل، کلام مسیحی، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، ص 27

[18] عبدالرحمان سلیمانی اردستانی، کتاب مقدس، انتشارات طه، ص 119

[19] همان منبع، ص 119

[20] یوجین اچ مریل، جهان و کلام، انتشارات برادمن و هولمن، 2011، ص 86

[21] همان منبع، ص 76

[22] محمد حقانی فضل، خطا ناپذیری کتاب مقدس، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، ص 25

[23] (اعداد 14:21)

[24] (یوشع 13:10 و دوم سموئیل 18:1)

[25] (اول پادشاهان 41:11)

[26] (اول پادشاهان 19:14)

[27] (اول پادشاهان 29:14)

[28] (اول تواریخ 24:27)

[29] (اول تواریخ 29:29)

[30] (دوم تواریخ 29:9)

[31] Pseudepigrapha

[32] راذر فورد ایچ پلت جی آر، کتاب های فراموش شده عَدن، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، ص 11 (مقدمه مترجم)

[33] مستر هاکس، قاموس کتاب مقدس، انتشارات اساطیر، تهران، ص 905

[34] پیر گرلو، مقدمه ایی بر شناخت کتاب مقدس، انتشارات کانون یوحنای رسول، ص 342

[35] مستر هاکس، قاموس کتاب مقدس، انتشارات اساطیر، تهران، ص 97

[36] دوم پطرس باب 1 آیه 21

[37] یوجین اچ مریل، جهان و کلام، انتشارات برادمن و هولمن، 2011، ص 75

[38] ترجمه مژده برای عصر جدید

[39] یوجین اچ مریل، جهان و کلام، انتشارات برادمن و هولمن، 2011، ص 77

[40] یوجین اچ مریل، جهان و کلام، انتشارات برادمن و هولمن، 2011، ص 77

[41] همان منبع، ص 87

[42] کتب بر حق متأخر، انتشارات کانون یوحنای رسول، ص 281

[43] یوجین اچ مریل، جهان و کلام، انتشارات برادمن و هولمن، 2011، ص 89

[44] منظور فهرست کانُنی موجود است.

[45] Josephus

[46] یوجین اچ مریل، جهان و کلام، انتشارات برادمن و هولمن، 2011، ص 89

[47] همان منبع، ص 89

---

---