---

آیا دوگانه باوری در عقاید مانی و مزدک یکی است؟

دوگانه باوران

زمانی که می­خواهیم عقاید مانی و مزدک را مورد بررسی قرار دهیم به این مشکل بر می­خوریم که اکثر مطالب دست اول از آنها از بین رفته است. بیشتر اطلاعات موجود نیز از طرف دشمنان آنها به ما رسیده است و نمی­تواند بری از کج فهمی باشد. چون پیروان این دو شخص، دو روش متفاوت را در انجام عقایدشان در پیش گرفته­اند، سوال اینجاست که آیا مزدک دقیقا پیرو دوگانه باوری مانی بوده یا آن را تغییر داده تا بتواند پیران خودش را به حرکتی عملی تشویق کند؟ در این نوشتار کوتاه سعی میکنیم نگاهی اجمالی به عقاید این دو شخص داشته باشیم.

مانی

زندگی مانی

«مانی» در 14 آوریل سال 216 میلادی همزمان با پادشاهی «اردوان پنجم» پادشاه اشکانی در ایران و امپراطوری شخص «کاراکالا» در امپراطوری روم بدنیا آمد.[1] او در شهر بابل متولد شد و پدرش ایرانی و مادرش نیز از طایفه های سلطنتی اشکانی بود.[2] مانی مدعی بود یک فرشته به او ظاهر شده و به او گفته است شروع به نشر تعالیمی کند که دریافت می کند.[3]. او بعدها در زمان سلطنت بهرام مورد غضب قرار گرفت و در سال 277 میلادی اعدام شد.[4] در مورد نحوه مرگ او اختلاف نظر وجود دارد. عده­ایی از صاحب نظران معتقد هستند آنچه فردوسی در شاهنامه خود آورده[5] صحیح می باشد و پوست مانی را کنده اند، اما عده­ایی دیگر با این روایت مخالف هستند.

خیر و شر از دیدگاه مانی

عقاید مانی بر اساس عقاید گنوسی (ناستیکی) بنا شده بود.[6] و چون در شرایط آن زمان این عقیده نوید بخش آزادی بود، خیلی زود پذیرفته شد و رشد کرده و یکی از تأثیرگذارترین عقاید در دوران خود شد.[7] عقیده گنوسی به دو اصل خیر و شر باور داشت، که آن نیز از فلسفه جدید یونان مخصوصا افلاطون تاثیر مستقیم گرفته بود.[8] مانی معتقد بود که این دو اصل در گذشته از هم جدا بودند، در زمان حال با هم مخلوط شده اند، اما در آینده مجددا از هم جدا خواهند شد.[9] مانی می گوید: «دو اصل خوبی و بدی یا نور و ظلمت به شکل دو درخت تناورند، یکی از آنها درخت زندگی است و دیگری درخت مرگ. این دو درخت عظیم هر کدام، به بار آوردن خوبی و بدی مشغول اند و مردم عالم هر کدام از رگ و ریشه یکی از این دو درخت بهره ورند.»[10]

اختلاط نور و ظلمت از دیدگاه مانی

مانی معتقد است که شاخه های درخت مرگ وقتی نور را دیدند مجذوب او شده و تصمیم گرفتند با همراهی دیوان به قلمروی نور حمله کرده و نور را جزو خودشان کنند.[11] اما حاکم قلمروی نور که «پدر عظمت» نام دارد «مادر حیات» را خلق نمود و او نیز «انسان قدیم» را مولود کرد. انسان قدیم به زمین نزول کرد تا با ظلمت بجنگد، اما مغلوب شد، و دیوان او را خوردند و بدین ترتیب قسمتی از نور در ظلمت توقیف شد.[12] این همان قسمتی است که مانی معتقد است در زمان حال این نور و ظلمت با هم مخلوط شده اند.[13]

مذهب مانی و عاقبت او

آئینی که مانی بنیاد نهاد یک مذهب تشکیل شده از انواع طریق ها و عقاید بود. او میخواست بین افراد آشتی برقرار نماید. مانی اخلاق را در درستکاری و عدالت می دانست و از ظلم طبقاتی تنفر داشت. به همین دلیل توانست جای خود را در بین مظلومان و ستمدیدگان جامعه باز کند. آنها نیز تنفر قلبی علیه ظلمت را وظیفه دینی خود می دانستند. اما چون آن مدینه فاضله از نظر مانی در این دنیا اتفاق نمی افتاد، به همین دلیل پیروان او نیز فقط در جهت درستکاری و عدالت شخصی گام بر میداشتند و برای برقراری آن شهر آرمانی اقدامی سیاسی و اجتماعی انجام نمی دادند. با اینحال این عقاید برای طبقه اشراف و روحانیان زرتشتی قابل هضم نبود،[14] در نتیجه روحانیان زرتشتی و در راس آنها شخص «کرتیر»[15] بر علیه او متحد شده و او را متهم به «توهین به خدا» کردند و او بوسیله بستن زنجیر به دور گردنش بعد از 26 روز شکنجه کشته شد.[16]

مزدک

عقاید مزدک

«مزدک» پسر بامداد در دوران پادشاهی «قباد» می زیست و پیروان زیادی جذب عقاید خود نمود. تاریخ تولد او نیز در جایی ذکر نشده و درباره محل تولد او نیز اختلاف نظر وجود دارد. او هیچگاه ادعای پیامبری نکرد.[17] مزدک نیز مانند مانی و زرتشت از عقاید دوگانه باوری پیروی می کرد. مانی نور را مغلوب ظلمت و نسبت به آن منفعل می دانست، اما مزدک نور را دارای احساس و آگاهی، و ظلمت را نادان کور می پنداشت.[18]

اختلاط نور و ظلمت از دیدگاه مزدک

مزدک معتقد بود گوناگونی اشیاء به علت برخورد دو اصل نور و ظلمت است، اما معتقد بود که جدایی این دو در آینده با خواست و کمک انسان نیز امکانپذیر می باشد.[19] او پیروزی نور که آگاه بود بر ظلمت که کور بود را قطعی می­دانست و عقیده داشت که اگر در برهه ایی از زمان، ظلمت بر نور غالب شود، موقتی، تصادفی و گذرا است.[20] بنابراین  جدا شدن نور از ظلمت را حتمی می دانست و معتقد بود در راه به دست آوردن این پیروزی، انسانها می توانند به نور کمک کنند. مزدک می گفت خدا تمام نعمتها را بر روی زمین به مساوات به همه مخلوقات خود داده است، اما ثروتمندان آن را برای خود برداشته اند.[21] منظور مزدک از نعمت، دارایی هایی مانند زمین و خانواده بود.

خانواده از دیدگاه مزدک

 در زمان مزدک بسیاری از مردان طبقه فقیر جامعه برای تشکیل خانواده مشکل داشتند[22]، چون به غیر از فقر مالی، طبقه ثروتمند، اکثر زنان جوان را در حرمسراهای خود نگهداری می کردند و این موضوع مزید بر علت شده و امکان تشکیل خانواده را از آنها گرفته بود.[23] مزدک معتقد بود ما باید نعمتها را از ثروتمندان گرفته و بین مردم به مساوات تقسیم کنیم.[24] او علت جنگ و ناسازگاری در جهان را نیز عدم مساوات می دانست و می گفت؛ اگر همه به یک اندازه داشته باشند خصومت از بین می رود، و در نتیجه به جدا شدن  نور از ظلمت کمک شده است.[25]

عاقبت مزدک

پیروان مزدک به مانند پیروان مانی منتظر جدا شدن نور از ظلمت در آینده و در دنیای دیگر نبودند، بلکه با اقدامات عملی و انقلابی خود در صدد کمک به نور بر آمدند. این طرز فکر و تشویق به عمل گرایی باعث قیام پیروان مزدک شد و حکومت را در مقابل آنها قرار داد، و باعث شد که پادشاه و طبقه حاکم احساس خطر کرده و مخالف این جنبش شوند. نهایتا در 524 میلادی «قباد» پادشاه ساسانی بعد از یک مباحثه نمایشی دستور قتل عام آنان را صادر کرده و همینطور دستور از بین بردن این جنبش و تفکر مزدکی را داد.[26]  درباره مرگ مزدک نیز مانند مرگ مانی اختلاف نظر وجود دارد و آنچه گفته شد لزوماً مورد قبول همه صاحب نظران نمی باشد.

نتیجه

با بررسی اجمالی دو گانه باوری در عقاید مانی و مزدک میتوان به این نتیجه رسید که دوگانه باوری نزد آنها تفاوتهایی هر چند کوچک اما بسیار تاثیر گذار و مهم دارد. مانی معتقد بود که نور اسیر ظلمت و اعمال ظلمت از روی آگاهی است، اما مزدک معتقد بود اینطور نیست و اعمال ظلمت ناآگاهانه و تصادفی و کارهای نور در جنگ بر علیه ظلمت آگاهانه است. مزدک پیروزی نور را حتمی اما تصادفی می دانست.[27] در نتیجه نوع نگاه مزدک به جنگ نور و ظلمت فرق می کرد و او پیروزی در همین جهان را نیز ممکن می دانست.[28] دقیقا نکته مهم تفاوت این دو عقیده نیز همین مورد است. البته مزدک از دوگانه باوری زرتشت و همینطور فلسفه افلاطون و فلوطین نیز استفاده کرده است. مزدک به دنبال ایجاد آرمان شهر افلاطون از دوگانه باوری مانی هم استفاده کرد، و چون عقیده مانی در حوزه نجات فردی فعال بود و نمیتوانست مردم را تحریک به حرکتی انقلابی نماید، بنابراین در آن تغییراتی ایجاد نمود و توانست مردم را تشویق نماید تا برای جدایی همیشگی نور از ظلمت دست به اقدامی عملی بزنند. در واقع علت اتفاقات بدی که در نهایت برای مزدک و پیروانش اتفاق افتاد نیز همین تعریف او از دوگانه باوری بود. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که در عین شباهت بسیار دوگانه باوری مانی و مزدک، اما آنها از یک نوع تفکر پیروی نمی کردند.

نویسنده: رامین باقری
تاریخ: دسامبر 2020

---

[1] امین معلوف، مانی پیامبر باغهای اشراق، انتشارات ثالث، چاپ اول 1387، ص 35

[2] ای پی. پطروشفسکی، تاریخ ایران، انتشارات مروارید، چاپ اول 1385، ص 161

[3] بهمن سرکاراتی، اخبار تاریخی در آثار مانوی، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز شماره 114، سال 1354، ص 351

[4]  محمد برنا مقدم، درآمدی بر سیر اندیشه در ایران، انتشارات نوید، چاپ دوم آلمان غربی، ص 24

[5] ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه فردوسی، انتشارات الهام، چاپ ششم 1389، ص 1094

[6] فروزان راسخی، متون دینی آئین مانی، فصلنامه هفت آسمان شماره 12، سال 1381 ص 170

[7] محمد برنا مقدم، درآمدی بر سیر اندیشه در ایران، انتشارات نوید، چاپ دوم آلمان غربی، ص 25

[8] همان منبع، ص 26

[9] حسن تقی زاده، مانی و دین او، نشریه انجمن ایران شناسی، تهران 1335، ص 48

[10] محمد برنا مقدم، درآمدی بر سیر اندیشه در ایران، انتشارات نوید، چاپ دوم آلمان غربی، ص 27

[11] حسن تقی زاده، مانی و دین او، نشریه انجمن ایران شناسی، تهران 1335، ص 38

[12] همان منبع، ص 39

[13] همان منبع، ص 40

[14] محمد برنا مقدم، درآمدی بر سیر اندیشه در ایران، انتشارات نوید، چاپ دوم آلمان غربی، ص 50

[15] همان منبع، ص 71

[16] ابوالقاسم اسماعیل پور، مانی و مانویت در روایات کهن پارسی تا سده پنجم هجری، نشریه پژوهش نامه علوم انسانی تهران، ص 116

[17] خسرو خسروی، مزدک، انتشارات افسانه، چاپ دوم 1990 سوئد، ص 59

[18] بهرام اخوان کاظمی، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، شماره 65، پائیز 1383، ص 10

[19] محمد برنا مقدم، درآمدی بر سیر اندیشه در ایران، انتشارات نوید، چاپ دوم آلمان غربی، ص 107

[20] همان منبع، ص 108

[21] محمد برنا مقدم، درآمدی بر سیر اندیشه در ایران، انتشارات نوید، چاپ دوم آلمان غربی، ص 105

[22] محمد برنا مقدم، درآمدی بر سیر اندیشه در ایران، انتشارات نوید، چاپ دوم آلمان غربی، ص 109

[23] همان منبع، ص 110

[24] در زمینه اشتراک زنها که خواست مزدک بود، بعدها به او اتهام اشتراک زنها بین مردان را بدون محدودیت زدند، در صورتی که او از تشکیل حرمسراها انتقاد می کرد و منظور از تقسیم زنها این بود که نباید شخصی صد زن را به عناوین مختلف در اختیار خود داشته باشد و بسیاری دیگر از تشکیل خانواده محروم باشند. چون مدارکی که از عقاید مزدک داریم تماماً توسط دشمنان او به دست ما رسیده، احتمال تحریف عقاید و گفته های او وجود دارد. عده ایی به همین موضوع اشاره کرده اند و عده ایی دیگر نیز این اتهام را دلیلی غیر واقعی و تحریف عمدی خواسته او دانسته اند تا بتوان از این طریق این جنبش برابری خواه را بدنام و سرکوب نمود. (نگارنده این مقاله به نظر صاحب نظران گروه دوم باور دارد.)

[25] سید مجتبی آقایی، مزدک؛ اصلاح طلبی و فروپاشی، نشریه هفت آسمان قم، شماره 12 و 13، ص 147

[26] محمد برنا مقدم، درآمدی بر سیر اندیشه در ایران، انتشارات نوید، چاپ دوم آلمان غربی، ص 119

[27] خسرو خسروی، مزدک، انتشارات افسانه، چاپ دوم 1990 سوئد، ص 55

[28] سید مجتبی آقایی، مزدک؛ اصلاح طلبی و فروپاشی، نشریه هفت آسمان قم، شماره 12 و 13، ص 147

---

منابع

آقایی، سید مجتبی. مزدک؛ اصلاح طلبی و فروپاشی. نشریه هفت آسمان قم شماره 12 و 13 سال 1381

اخوان کاظمی، بهرام. مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی. پائیز 1383

اسماعیل پور، ابوالقاسم. مانی و مانویت در روایات کهن پارسی تا سده پنجم هجری. نشریه پژوهش نامه علوم انسانی تهران.

برنا مقدم، محمد. درآمدی بر سیر اندیشه در ایران. انتشارات نوید. چاپ دوم، آلمان غربی

پطروشفسکی، ای پی. کیخسرو کشاورزی. تاریخ ایران. انتشارات مروارید. چاپ اول 1385

تقی زاده، حسن. مانی و دین او. نشریه انجمن ایران شناسی. تهران 1335

خسروی، خسرو. مزدک. انتشارات افسانه. چاپ دوم سوئد1990

راسخی، فروزان. متون دینی آئین مانی. فصلنامه هفت آسمان قم شماره 12 و 13. سال 1381

سرکاراتی، بهمن. اخبار تاریخی در آثار مانوی. نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز. سال 1354

فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه فردوسی. انتشارات الهام. چاپ ششم 1389

معلوف، امین. حسین نعیمی. مانی پیامبر باغهای اشراق. انتشارات ثالث. چاپ اول 1387